Page 1
1 १
कुटूूंब आणि ण ूंगभाव समस्या
घटक रचना
१.० उद्दिष्िट्येि
१.१िप्रस्ि तावना
१.२िद्ववाहसंस्िथाि
१.३ि प्िलेटे ेिटूटबंिद्वषयटिद्व ारि
१.३.१ प्िलेटे किटूटबंििियवस्ि थाि
१.३.२ मद्हलां ािसाम्ियवादि
१.३.३ प्िलेटेि यािसाम्ियवादावरकलिररे ि
१.४ि रसेल ेिटूटबंिद्वषयटिद्व ार
१.४.१ टूटबंििरद्णिद्ववाहद्वषयटिद्व ार
१.५ एटलि ालटिटूटूंि
१.५.१ एटलि ालटिटूटबंित्वा किटारणे
१.५.२ एटलि ालटि समस्या
१.६ नातेसंिंधानेिएटत्रिराहणे
१.६.१ नातेसंिंधातिएटत्रिराहण्या ेिधेटे
१.७ समद्लंगकिद्ववाह
१.७.१ वैज्ञाद्नटिदृद्िटेन
१.७.२ि ऐद्तहाद्सटिसंदर्भि
१.७.३ि मानसशास्त्रकयिदृद्िटेन
१.७.४ि सामाद्िटिदृिकटेन
१.७.५ि धाद्मभटिदृद्िटेन
१.७.६ि द् द्टत्सटिदृद्िटे नि
१.७.७ि रधूद्नटिमतप्रवाहि
१.७.८ि टायद्या ेि ाठिळ
१.८ि स्त्रकवाद
१.८.१ि स्त्रकवादा ािद्वटासक्रम
१.८.२ि ूरूषप्रधानता
१.८.३ि र्ारताद्तलिस्त्रक द्व ार
१.९ सारांश
१.१० द्वद्या कठकयिप्रश्ि न ि
१.११िसंदर्भ munotes.in
Page 2
सामाद्िटितत्त्वज्ञान
2 १.० उणद ष् ट्ये १.ि द्ववाहिविटूटबंििम्हणिेिटायिसमिबनिघेताियेईल.
२.ि प्िलेटे ािटूटबंिद्वषयटिद्व ारिसमिबनिघेताियेईल.
३.ि रसेल ािटूटबंिद्वषयटिद्व ारिअभ्ियासताियेईल.ि
४.ि द्ववाहसिद्मळालेलकिरधूद्नटिरिहानेिरद्णिित्ि यातकलिसमस्ि या िसमिबनिघेताियेईल.ि
५.ि स्ि त्रकवादकिद्व ारप्रवाहिवि ळवळकिसमिबनिघेताियेईल.ि
१.१ प्रस्तावना तत्त्वज्ञानिहािअत्यंतिया टिअसािद्वषयिरहे.िमानवकििकवनयािसवभ िअंगांनािया णाराि
असािहािद्वषयिरहे.ित्यातिटेवळ अध्यात्मि ाभिनसबनिसमाि िकवनिहाहकित्या ािएटिर्ागि
रहे.िसामाद्िटितत्त्वज्ञानिहकितत्त्वज्ञाना किएटिशाखािरहे.ियामध्येिमानवकिसमािा ाि
ताद्त्त्वटिअभ्यासिटेलाििाते.िसमाििम्हणिेिटायिइथ ासबनितेिटसािअसावाियािगेिीं ाि
द्व ारित्यामध्येियेते. टेवळ यद्ििसमूहाला िसमाििअसेिम्हटलेििाते.िसमाििहािनै टि
नसबनिमानवद्नद्मभतिरहे.िप्रा मध्येििूद्धकमानिसमिल्याििाणा िमानवानेितेिगरिेतबनि
द्नमाभणिटेलािरहे.
टूंििवाि ररवारिहकिसमािा किमबलर्बतिविमहत्त्वा किसंस्थािरहे.ि ररवारिहािसूद्धािमानवि
द्नद्मभत िरहे.ि द्त द्त्न, त्यां ेिरईवद्डल, मूलंिद्मळ नच टूटबंिििनते. द्त- द्त्न रई-
वद्डलिविमूलां ािसांर्ाळ, ितनिविसंवधभनिटरण्या ेिटायभिटरावेिलागते.िअथाभतितेित्यां ेि
टतभयिअसते.िटूटबंििटेवळ स्त्रक- ूरूषांयािएटत्रियेण्यातबनििनतिनाहकितरित्यामध्येि
नात्यां किघट्टिअशकिवकणिअसते.िप्रेम, वात्सल्य, माधूयभ, र ूलटी, टाळिक, टतभयिवि
सम भणियािगेिकिटू िातिमहत्त्व बणभिमानल्याििातात.
१.२ णववाह सूंस्था टूटबंििहेिद्ववाहायािमाध्यमातबनिअद्स्तत्वातियेते.िस्त्रकिवि ूरूषियांयािसमािमान्य,ि
धमभमान्यिसंिंधासिद्ववाहिअसेिम्हणतात. टेवळ लैंद्गटिइछेयाि बतीसाठकिनसबनित्यातबनि
एटमेटां र्ावद्नटि गर िर्ागवल्याि िा त.िद्स्थरिटूटबंििद्ववाहानेिशक्यिहेते.ि
द्ववाहातबनिस्त्रक- ूरूषांयाििशाररररटिसंिंधासिटायदेशकरिमान्यतािद्मळते.ि ारं ाररटििदृिकनेि
द्ववाहिहािएटिसंस्टारिरहे.िइस्लाममध्ये मात्रिद्ववाहासिटरारिअसेिम्हटलेिअसबनिहािटरारि
द्त्रवारितलाटानेिसं बिातियेते.िद्ववाहातबन िटूटूंि िकवन च िसूरूवातिहेते.िद्ववाहिहाि
टायदेशकरिसंिंधिअसबनित्यातबनिअ त्यिवि ालटांप्रतकिटतभयेि ारि ाडलकििातात.ि
द्ववाहायािमाध्यमातबनिटूटंििद्नमाभणिहेतेितरिटूटबंिातबन िसमािा ािउदयिहेते.िम्हणबनि
टूटूंििहकिसमािा किमहत्त्व बणभिसंस्थािरहे.िद्ववाहातबनिवासना बतीितरिहेते ि रंतबिवासनांनाि
संयद्मतिटरण्या ेिद्शक्षणिहकित्यातबनिद्मळते.िहेिटेवळ देनिशरकरां ेिद्मलनिनसबनिदेनि
िकवां े, रत्म्यां ेिद्मलनिरहे. munotes.in
Page 3
टूटबंििरद्णििद्लंगर्ाविसमस्या
3 द्ववाहातबनिवंशसातत्य, संस्टारिसिभन, मबल्यद्शक्षण,िसमािसातत्य , अथाभिभनिवित्या ेि
द्वद्नमय, अ त्यसंगे निइत्यादकिगेिकि बणभिहेतात.
टालानूसारिसमािामध्येि ररवतभनिघडतिअसतात.िटू ििविद्ववाहियासिअ वादिनाहक.ि
एटत्रिटूटूंिा कििागािरििद्वर्ििटूटूंिानेिघेतलकिरहे.िघटस्फेटा ेििप्रमाणिवाढतिरहे.ि
सम भणा कििागािस्वाथाभनेिघेतलकिरहे, नात्यांमधलकिर ूलटी, प्रेमियािऐविकियवहार
प्रधानतािरलकिरहे.िद्ववाहि द्धतकति णििदलिहेतिरहे.ि ारं ाररटिद्ववाहासमेरि
रधूद्नटिरहानेिउर्किठाटलकिरहेत. नातेसंिंधानेिएटत्रिराहणे, प्रेमिद्ववाह, इत्यादकि
गेिीं ेिप्रमाणििवाढतिरहे.िद्वरुद्धद्लंगकिद्ववाहाऐविकिसमद्लंगकिद्ववाहासिटाहकिप्रमाणाति
सूरूवातिझालकिरहे.िद्ववाहासिसमाििमान्यताि धमभमान्यतेऐविकिटायदेशकरिमान्यताि
असलकिम्हणिेिझाले,िअसािद्व ारिसमेरियेतिरहे.
१.३ प् ेटोचे कुटूूंबणवषयक णवचार ग्रकटमधकलिअ नगरकतकलि क्रेद्टस, प्लेटेिविॲरर टलििहकितत्त्वज्ञत्रयकििगप्रद्सद्धि
रहे.ि क्रेद्टसिहािज्ञानक, ाररत्रसं न्न, संवाद टबितसे िअथेद्नयनां ा विरितागायतयाि
तत्त्विगतातकलिलाडटाितत्त्वज्ञ.िित्यायाियद्ित्वा ािप्रर्ाविप्लेटेियाित्यायािद्शष्यावरि
डणारिनाहकितर िनवलि!िइ.िस.ि बवभि४९७िलाििन्मलेलािप्लेटेिहािराि मारििलदंड,
सूंदरिद्नधड्यािछातक ा, द्धप् ाडिअसािहेता.ित्या ेिमूळ नाव ॲरर टल क्रेद्टसि णि
त्यायािद् ळदारिशरकरामूळ ित्यालाि'प्लेटे' असेिम्हणबिलागले.िउ ितिअसणारकििूद्द्धमत्ताि
रद्णिऐनिउमे यािवयाति क्रेद्टसिसारख्यािमहात्म्या ािसहवासियामूळ ित्या किप्रद्तर्ाि
रद्णिप्रद्तमािउि ळ निद्नघालक.िसंगकत, टाय, द् त्रटलाियांयािअध्ययनानेिअभ्यासा कि
सूरूवातिटरूनिगद्णत, तत्त्वज्ञान, द्वज्ञान, द्शक्षणशास्त्र , रािटारणिइत्याद्दि -िद्वषयां ेि
अध्ययनिरद्णिसंखेलिद् ंतनित्यानेिटेले.
हेिद् ंतनित्यानेिद्लद्हलेल्या संवादिस्वरू ातकलिग्रंथाति हावयासिद्मळते.िद्फडे, मेने,
द्क्रटे, यूद्थडेस, क्रेद्टलस, रर ाद्लटिहेित्या ेिप्रद्सद्धिसंवादग्रंथ.ि क्रेद्टसिसारख्याि
साधब ूरूषा किझालेलक देहदंडा किद्शक्षाि न असह्यिझालक.ित्यातबन िमनूष्यायाि
अंतरंगा किद् द्टत्सािसूरूिझालक.िप्रत्येटिमानवकिरत्म्यात, द्ववेट, िविवासनािहेिद्तनि
घटटिअसतात.िद्ववेटिहािमानवकयािअंतरात्म्या लिदाशभद्नटिघटटिअसबनितत्त्वद्िज्ञासाि
वित्या ेिसा त्यिद् ंतनियातबनितेियििहेते.िसाहसिहािदबसरािघटटियाला spirited
element असेिम्हणतात.ियातिमहत्त्वाटांक्षा, द्िद, क्रेध, रक्रमटताियां ािअंतर्ाभविहेते.ि
तरिमान,िइछा, रसिी वासनात्मटिघटटाति passionate element हेते.िप्रत्येटि
यद्िमध्येिहेिद्तन्हकिघटटिअ ितरकिया लिएखा िघटटिप्रत्येटातिप्रर्ावकिअसते.ियाि
द्तनिघटटांयािप्राधान्यानबसारिप्लेटेिय ेिअथाभतिसमािा ेिद्तनिवगाभति र्ािनिटरते.
१)ितत्त्वज्ञिराज्यटत्याां ािवगभ
२)िसैद्नटां ािवगभ
३)िटामगारां ािवािश्रद्मटां ािवगभि munotes.in
Page 4
सामाद्िटितत्त्वज्ञान
4 रािघराण्यातििन्मलेलािअसबनहकिस्वत िमात्रितेिरािटारणा ासबनिअद्ल्त िराद्हला.ित्या ेि
टारणहकितसे िरहे.िनैद्तटमूल्यांनािसवो िस्थानिदेणारािप्लेटेिरािटारणातकलिस्वाथभ,
संटूद् ततािविभ्रिा ारि ाहुनिद्वटलािहेता.िमात्रित्या ेिरािटीयिद् ंतनिमात्रिथांिलेिनाहक.ि
रािटारणा लियािसमस्यां ेिमबळ शेधबनित्याव लिउ ायियेिनाहकित्यानेिसू द्वलकितकि
र ल्याि ििविरर द्ललटियािग्रंथात म
प्लेटेयािमतेिसमािालािव लिद्तनिवगाभतिद्वर्ागलेितरिरदशभिराज्यिद्नमाभणिहेईल.िहेि
द्तनिवगभििन्मांवरिनहेितरिगूणांवरिरधाररतिअसावेत.
तत्त्वज्ञ राज्यकर्तयाांचा वगग:
प्लेटोंयािमतेिज्यांयामध्येिद्ववेटिहािघटटिप्रधानिरहे, असािवगभितत्त्वज्ञां ािवगभिहेय.ि
अशािवगाभ लिय िरा ट िअसावयासिह त.ियािसंदर्ाभतिप्लेटे कि'तत्त्वज्ञिरािा '
(philosopher King )ििहकिसंटल् नािप्रद्सद्धिरहे.ित्यायािमते, तत्त्वज्ञिरािािहािअसाि
शासटिअसतेिज्या लािशहाण णाद्वषयकि िअसते, साधेििकवनििगणेित्यालािरवडति
असते.ितेिम्हणते, Philosopher must become king… or those to whom
called kings must genuinely and adequeately philo sophise र्ारतामध्येियाि
संदर्ाभति'रािषी' हकिसंटल् नािहेतक.ितरिद्शवािकिमहारािांनाििाणतािरािािअसेिम्हणति
असत.
सैणनक वगग :िसमािाद्तलिज्याियद्िमध्येिसाहस, धैयभ, महत्त्वाटांक्षािअ टिरहेिअशाि
याद्िं ािसैद्नटिवगभिद्नमाभणिटरावयासिहवा.िअशकिमाणसेिहकिसंख्येनेिटमक िअसतात.
श्रणमक वगग :िज्यायामध्येिवासनाप्रधानतािरहे.िर्ौद्तटिगरिािर्ागवण्यात िज्यां ेिमनि
रमतेिअशां ािहािवगभिअसावा.ि टेयािमतेिराज्यटतेिविसैद्नटियांयाितूलनेतिश्रद्मटिवगभि
मेठािअसेल.िटारणिसामा हुतांशिवगभिहािवासनाप्रधानिअसते.ियामध्येिटिटरक,
टामगारिविटाराद्गरियां ािसमावेशिहेते.
द्ववेटशकलियद्ििफार िथेड्यािअसतात.िम्हणबनितत्त्वज्ञिराज्यटत्याां ािवगभिसवाभतिलहानि
असते.ित्यायािद्ठटाणकिसमािालािमागभदशभनिटरण्या किक्षमतािअसते.िप्लेटेियांसि
ालटवगभिअसेिम्हणते.
ज्यािसमािा ेिद्वर्ािनिअशाि द्धतकनेिटेलेििातेित्यािसमािाति‘न्याय’ियािसद्गूणा कि
प्रस्था नािहेते.ि णिअशाि द्धतक किसमािर नािशक्यिरहेिटा? द्वशेषत िन्यायक, सद्गूणक,
टतभयिदक्षिरािािवास्तवातियेऊिशटतेिटा?
राज्यटत्याांयािभ्रि, संटूद् त, स्वाथीिवृत्तक ेिमबळ समाियवस्थेतिद्वशेषत िटूटबंिियाि
मबलर्बतिसामाद्िटिसंस्थेतिरहे,िअसेिप्लेटेिम्हणते.िम्हणबनिरदशभिराज्यििनवाय ेिअसेलि
तरिटूटबंियवस्थाििदललकि ाद्हिे िम्हणते.ि णियासाठकििेिद्व ारित्यानेिमांडलेितेि
अयवहायभिअसल्या ेिि न टां ेिमतिरहे.िि
munotes.in
Page 5
टूटबंििरद्णििद्लंगर्ाविसमस्या
5 १.३.१ प् ेटोप्रणित कुटूूंबव्यवस्था :
प्लेटे ेिटूटूंिद्वषयटिद्व ारिहेिद्वषमतेवरिरधाररतिरहे.ि णिहकिद्वषमतािसमािासाठकिवि
रदशभिराज्यिद्नद्मभतकसाठकिउ टारट िअसेित्या ेिमतेिरहे.ियामध्येितेिफििश्रद्मटि
वगाभलािटौटूंद्िटििंधनिविद्ववाहा किरवश्यटतािअस .ि वासनाप्रधान असल्यानेि
सामान्यिनांनािद्ववाहाद्वारेिटूटूंििकवन कििरवश्यटतािअसते.िहािवगभिफारिमेठािअसते.ि
त्यांयामध्येिइछा, रटांक्षा, अ ेक्षािरद्दिअद्धटिप्रमाणातिअसबनििूद्धक,िसाहस, सेवा,
सम भणिहेिसद्गूणिअर्ावान चिसा डतात.िटूटबंििहकित्यां किगरििरहे.ियाििहुसंख्यिसमािाति
न्यायिप्रस्थाद् तिहेणेिगरिे ेिअसल्या ेितेिम्हणते.ितेिटायभितत्त्वज्ञ रािटत्याांटडेिसे वते.
राज्यटतेिविसैद्नटियांनािमात्रिद्ववाहिविटूटूंिििंधनातितेिअडटवतिनाहक.िसामान्यांप्रमा ि
च िहकिटूटबंििअसतकल,ितरितेितटस्थ णे, न्यायाने, द्नस्वाथभ णे, समद् भतिहेऊनि
राज्यटार ि ालवबिशटणारिनाहकत.िद्ववेटा ािर्ागिअद्धटिअसल्यानेित्यांयासाठकिहेि
अशक्यम िनाहक. रािट िविसैद्नटियां ेिटूटूंि िमूळ तित्यांनािस्वाथीिविसंटूद् तििनवबनि
भ्रिििनवतात.िम्हणबनित्यांनािटूटबंि िनाटारलेिटीिप्रश्न द्मटते.िअसेिटेल्यासितत्त्वज्ञि
राज्यटतेिरदशभिराज्या किस्था नािटरूिशटतात.
प्लेटेियािदेनिवगाांनािटूटूंििरद्णिद्ववाहा ेििंधनिनाहकिहेिसांगतिअसलेितरिद्शद्थलि
स्वैरा ारा ेिसमथभनिटरतिनाहक.िस्त्रक- ूरूषां ेि रस् रांिदलिनैसद्गभटिरटषभणितेिनाटारति
नाहक.ित्यासाठकि वेगळ ियवस्थािटरूि ाहते.ि
१.३.२ मणह ाूंचा साम्यवाद:
यािदेनिवगाभसाठकिप्लेटेनेिमद्हलांयािसाम्यवादा किसंटल् नािमांडलक.ियािदेन्हकिवगाां कि
यिीगतिटूटबंिेित्यानेिनाटारलकिरहेत.िराज्यटत्याांनािविसैद्नटांनािद्ववाहिटरण्या िवि
खािगकिमालमत्ताििा ळगण्यासितेिनटारिदेते.िअसेिटेल्यासित्यां ेिमनिटूटूंििविमालमत्तेति
गूंतबनिराज्यायािटल्याणाटडेिदूलभक्षिहेईलिअसेितेिम्हणते.
मणह ा साम्यवादाची वैणिष्ट्ये:
१)ि यािसाम्यवादातिदकघभटा निद्ववाहिनाटारलािरहे.ि
२)ि वैयद्िटिटूटबंिाऐविकिराज्यटत्याभिसवभ िस्त्रक ूरूषांनकिएटत्रिरहावेिअशकितरतबदिटेलकि
रहे.
३)ि सूयेग्यििेडकदारिद्नवडबनिफििवषभर्रासाठकिस्नेह बणभिशाररररट, र्ावद्नटिसंिंधि
द्स्वटारलािरहे.
४)ि अ त्यप्रा्त कनंतरिमात्रििेडप्यानेिद्वर्ििहेऊिमूलांनािशासनायाि द्यावे, ि
म्हणिेियािअ त्यासिरईिवद्डलासिर लकिमूलेिटेणतक,िहेिसमिणारिनाहक.
५) सवभ मू िर्ातृर्ावानेिएटत्रिराहतकलिअशकियवस्थािविद्श वणिद्यावक.
६)ि छेटेिटूटूंििनाटारलेिअसलेित ियािदेनिवगाां ेिएट णिमेठेिअसेिटूटबंिििनेल,िअशकि
येिनािरहे. munotes.in
Page 6
सामाद्िटितत्त्वज्ञान
6 ७)ि यािमध्येिस्वाथभत्याग, सम णभ, देशर्िीिया किद्शटवणिद्म ळ ल.िया टि दृद्िटेनि
िनेल.ि
८)ि द्ववाहा ेिवयिसूद्धाियामध्येिद्व ारातिघेतलेिअसबनि ूरूषांसाठकिद्टमानि२५िवषेितरि
टमालि५५िवषे,ितरिद्स्त्रयांसाठकिद्टमानि२०ितरिटमालि ा ळ सिहकिवयेमयाभदाि
घातलकिरहे.
प्लेटेिस्त्रक- ूरूषिसमानते ाि ूरस्टताभिहेता.िशाररररटिक्षमतािवग ळताििूद्द्धिविसद्गूणियाि
िाितकतिस्त्रक - ूरूषातिफारसािफरटिनाहक. संधकिअर्ावकिद्स्त्रयािमागेिराहतात.िद्स्त्रयांनाि
द्शक्षण, रािटारण, अथाभिभनिअशािद्वद्वधिक्षेत्रातिसंधकिद्दलकि ाद्हिे.िएवढे िनहेितरिस्त्रकयाि
यािसूद्धाितत्त्वज्ञिविराज्यटत्याभिहेऊिशटतातिअसेिप्लेटेिम्हणते.िम्हणबनिउत्तमिराज्यटतीि
संतानेिहावकतियासाठकिउत्तमिस्त्रक- ूरूषांयािद्मलना किसंटल् नािितेिमांडते.ि बलिरद्णि
मबलियातिअडटबनि डल्यानेिस्त्रकयांयािसद्गूणां ािविटतृभत्वा ािउ येगिराज्यालािहेतिनाहक,ि
असेिमतिप्लेटेिमांडते.
१.३.३ प् ेटोच्या साम्यवादावरी आरो :
मूळ त ििगावेगळ िद्व ारिमाडल्यामूळ िप्रस्थाद् तिवितत्त्टाद्लनि प्लेटे िद्वरेधि
टरतात,ियातिन नाहक.
१)ि अशा द्धतक किसमािर नािहेिटेवळ स्वप्नरंिनिअसबनित्यां ेियवहाररटरणिअशक्यि
असल्या ेिटाहकिद्व ारा न िम्हटलेिरहे.
२)ि यद्ियािलैद्गटिस्वातंत्र्यावरिद्निांधिघालणेिहकिगेििराज्यासाठकिअनैद्तटि , असेि
टाहीं ेिमतिरहे.ि
३)ि प्लेटों ािसाम्यवादिहािफििउ भ्रबंसाठकिअसल्या किद्टटाहकिहेते.
खूदिप्लेटे ािद्शष्यिम्हणवलाििाणारिग्रकट, तत्त्वद् ंतटिॲ प्लेटे ाियािाितकति
टडाडबनिद्वरेधिटरते. खरितरिगूरूवादायािदेषा ासबनिवा ण्यासाठकिविगूरूिद्शष्यायाि
द्नटे िसंिंधासाठकिॲरर टलिहािएटिरदशभिरहे.ियाििाितकतितेिम्हणते.ि-िि‘Plato is
my friend, Philosopher and guide but truth is my divinity ’ प्लेटेिमाझािद्मत्र,
तत्त्वज्ञिविमागभदशभटिअसलाितरकिसत्यिमा साठकिसवो िरहे.िप्लेटेयािमद्हलाद्वषयटि
साम्यवादा ितेि'िाद्हरिरद्णिअद्धटृत णेिटूं खानाि ालवण्यासिप्रेत्साहनिदेणाराि
अनैद्तटिद्व ार' असेिम्हणते.ित्यायािमतेि त्नीं ेिसंिंधिहािप्राण्यांसारखािअसबिशटति
नाहक.ित्यामध्येिर्ावनेलािमहत्त्विअसल्यानेिरिन्मिद्टटणारािद्ववाहिमहत्त्वा ािठरते.िस्त्रक -
ूरूषां ेिएटत्रियेणेिहेिफििअ त्यप्रा्त कसाठकिनसबनित्यामध्येिनात्या किघट्टिवकणिअसते.
ॲरर टलयािमतेिप्लेटेप्रद्णतिमद्हलां ािसाम्यवादिसमाियवस्थािद्िघडवणारािरहे.
ॲरर टल म्हणते, यािप्रटारयाियवस्थेतिमूलांवरिवैयद्िटिलक्षिदेणारेिटेणकिनसतेििेि
टामिसवाां ेि िटेणा े िनाहक.िहकिमानद्सटताििळ वते, ररणाम िमूलां किरिाळ हेते.ि
तसे िअशािप्रटारयािसंिंधाम ळ ििवळयािनातेवाई तिअनैद्तटतािवाढण्या किर्कतकिmunotes.in
Page 7
टूटबंििरद्णििद्लंगर्ाविसमस्या
7 राहते.िउलटिअशािसाम्यवादामूळ ितत्त्वज्ञिराज्यटत्याां ािवगभिदू खकिराहकलिरद्णित्याटडबनि
समािटल्याणा किअ ेक्षािटरताियेणारिनाहक.
टेयाियािसाम्यवादातकलिटाहकिठ ळटिदेषहकिसहििदृ सियेतात.िरईि-वद्डलिविमूलेि
यािदेघांन िएटमेटांद्वषयकिर ूलटी, ममता, वात्सल्यिअसते.ित्यातबनित्यां किर्ावद्नटि
गरििर्ागवल्याििा .िटूटूंि िनाटारल्यानेिहेिशक्यिहेणारिनाहक.िटूटबंििहकिर्ावद्नटिवि
नैद्तटिद्वटासा क, संस्टारिसिभना किप्रथमिशाळ िरहे.ितकिद्हरावबनिघेणेिअयेग्यिरहे.ि
राज्ययवस्थेतिटूटूंिामूळ िियेणारेिदेषिनाहकसेिहावेतिविरदशभिराज्यिद्नमाभणिहावेिहाि
प्लेटे ािहेतबििरकि ांगलािअसलाितरकित्यासाठकित्यानेिसू वलेलािउ ायिहाििा टिवि
अयवहायभिअसािरहे.िहेिटू हकिद्व ारकिमानवायािसहििलक्षातियेते.
१.४ रसे चे कुटुूंबणवषयक णवचार ाद्िमात्यितत्त्वज्ञिरसेलि२०ियािशतटातकलिमहानिद्वर्बद्तिहे .ितटभशा , ज्ञानमकमांसािवि
तत्त्वद्ममांसाियावरिमौद्लटिद्व ारिमांडणाराितत्त्वतेत्तािअसलाितरकितेिप्रद्सद्धिहेण्या ेि
टारणिरहेिनैद्तट, सामाद्िट, अद्थभटिविरािटीयिसमस्यांवरित्या ेिद्लखाण.ित्या ाििन्मि
स्वातंत्र्यद्प्रयिउदारमतवादकिउमराविघराण्या िझालाि(इ.स.ि बवभि१८७२).िरसेलिद्वश्लेषटि
तत्त्वज्ञाना ाििनटिम्हणबनिप्रद्सद्धिरहे.ितेिशांततावादक, उदारमतवादक , विसमािवादकि
म्हणबनहकिओळखलाििाते.ि ‘म रेििरद्णिम रल्स’ियािर ल्यािग्रंथातित्यानेिद्ववाहासंिंधकि
द्व ारिमांडले.िहाितत्त्वज्ञिनेिेलि ूरस्टारिद्विेतािअसबनिअद्र्यिीिस्वातंत्र्यिवि
मानवतावादक च त्यामूळ ितेिअद्धट िप्रद्सद्धिझा .िरसेलिहािटेवळ तद्टभटिटाथ्याटबटि
टरणारािद्व ारवंतिनहताितरिकृतीिी तत्त्वज्ञिहेता.ियद्िस्वातंत्र्य, सामाद्िटिसमताि
रद्णिरंतरराष्रकयिशांतताियासाठकयािरंदेलनांतित्यानेिसद्क्रयिसहर्ागिनोंदवला.ि
द्मभटिविद्वरििवृत्तकया, खंिकरिवृत्तकयािरईयािद्शटवणकमूळ ित्या ेिनैद्तटििकवनि बिि
झालेिहेते.िमूळ त िउदारमतवादकिर्बद्मटािद्स्वटारल्यामूळ , यद्िस्वातंत्र्य, यद्िद्वटासि
वित्या किसूखदू खेि न समाि, राष्र, धमभ, िाति ेक्षािअद्धट ेिमहत्त्वििदेते.
१.४.१ कुटूूंब आणि णववाहणवषयक णवचार:
यद्ि स्वातंत्र्या ाि ूरस्टताभिअसल्यानेित्यायािटूंटबंिद्वषयटिद्व ारांवरसूद्धािया ाि
ररणामिद्दसबनियेते.ियद्िलािसाधनिनहेितरिसाध्य मानणारािरसेलिप्रस्थाद् तिनैद्तटि
संटल् न ेक्षािवेगळ िद्व ारिमांडते.ि म रेििअण्डिम रल्स' हाित्यांयािग्रंथिअशा िस्वरू ा ाि
रहे.िटूटबंि िकवनालािरदशभिमानबनहकिलैंद्गटिस्वातंत्र्या किर्ाषािटरणारािरसेलिसामाद्िटि
उन्न साठकियद्िस्वातंत्र्या ाििळ देण्यासिनटारिदेते.ि द्गटिगेिक, टृतकियािखूल्याि
मनानेिहावयासिहयातिअसेितेिमानते.िम्हणबन िदांद्र्टिसज्िनताित्यालािरवडतिनसे.ि
लैंद्गटििाितकतिमानवकिर्ावनां ेिवास्तविमान्यिटरतिमाणसानेिप्रामाद्णटििकवनििगावेिअसेि
त्यालािवाटे, 'छब ािरूस्तम' हेणेित्यासिटदाद् ििमान्यिनहते.िद्ववाहिाह्यिशाररररटिसंिंधाति
गैरिअसेिटाहकित्यासिवाटतिनहते.िहेिस्वातंत्र्यि द्तिवि न िदेघांसहकिअसावयासिहवेिअसेि
त्या ेिमतिहेते.ियामध्येिटूठल्याहकिप्रटारयािमालटी र्ावासितेिनटारिदेते.ि णि द्त-
द्त्नतकलिद्नख ळ प्रेमा ाितेिि ूरस्टताभिहेता.ियद्िस्वातंत्र्या ािउ र्ेगिघेतांनािटूटबंिाटडेिmunotes.in
Page 8
सामाद्िटितत्त्वज्ञान
8 दबलभक्षिहेऊिनये, टूटबंििद्ववाहावरिअवलंिबनिअसबनिअ त्यसंगे निहेित्या ेिमूख्यिउद्दििरहेि
म्हणबनि द्त- द्त्ननकिअ त्यां किििािदारक ासबनि ळ टाढबिनयेिअसािद्व ारितेिमांडते.
द् द्टत्सटिवृत्तक ािअसल्यानेितत्टाद्लनिद्शक्षणिविसमािा किद् द्टत्साितेिटरते.िम्हणबन ि
ारं ाररटिद्शक्षणावरिररे िटरतांनािहेिद्शक्षणिसमकक्षाद्वरे िअसल्या ेितेिम्हणते.िस्त्रकि
हािसमािा ािअद्वर्ाज्यिर्ागिरहे.िद्तयाटडेियद्ििम्हणबनि ाद्हलेि ाद्हिे.ि णित्याया
मतेिद्हक्टेररयनटाद्लनिद्स्त्रयािमनानेिििंद्दस्तिहेत्या.िलैद्गटतेद्वषयकिमेट िमनानेित्याि
िेलतिनसत.िलैंद्गटििाितकतिटमकिउत्सूटिअसणा स्त्रक ि ूरूषांहूनिअद्धटिनैद्तटि
समिल्याििात.िद्ववाहिाह्यिसंिंधांनाितेहािवाईट मानल्याििात , िेिरसेल अमान्यिटरते.
रसेलिलैंद्गटिद्शक्षणावरिर्रिदेते.ििालट- ालटिसंिंधिद्नटे िराहण्यासाठक, लैंद्गटतेि
िदल किउत्सूटताििटमकिटरण्यासाठकिवि द्गटतेिदलिसटारात्मटतािद्नमाभणिटरण्यासाठकि
लैंद्गटिद्शक्षणा किरवश्यटतािअसल्या ेिप्रद्त ादनिरसेलिटरते.िरसेलिम्हणतेिलैंद्गटताि
हकिएटिसहििप्रवृत्तकि रद्णिद्त ेिसमाधानिहेणेिगरिे ेिरहे.िअसेिनिटरताित्याति
अडथळ िरणल्यासिनैद्तटदृियाियिीिअवनतििनते.ित्यायािमतेितत्टाद्लनिमूलां ाि
द्ववाहिविद्वरुद्धद्लंगकियद्िटडेि ाहण्या ािदृद्िटेनि ांगलािनहता.ि
रसेलयािमतेिद्ववाहिहकिएटि ारं ाररटिसंस्थािअसबनित्यामध्येिधद्मभट, रद्थभटिवि
सहिप्रवृत्तकिहेिघटटििमहत्त्वा ेिरहेत.िद्ववाहासिधद्मभटिमान्यतािरहे.िअथभिहकिद्ववाहा लि
महत्त्वा कििाििरहे.ित्या ािद्वधायट तसे िद्वध्वसंटिअसािदेन्हकिप्रटार ाि ररणामि
द्ववाहावरिहेतिअसते.िधमाभमूळ िटूटबंिा लिसदस्यांमध्येििटतभयर्ावनािद्नमाभणिहेण्यासि
सहाय्यिहेते.ितत्टाद्लनिटूटबंियवस्थे लिस्त्रक ेिस्थानिअधेरेद्खतिटरतांनाितेिम्हणते,
ूरूषप्रधानतेमूळ िस्त्रकलािसं त्तकिविसाधनिमानल्याििाते.िघटस्फेटायाििाितकत णि
ूरूषालािमेटळ टिअसते.ितरिस्त्रकलािमात्रिअसािद्नणभयिघेणेिद्िटरक ेिविअशक्यप्रायि
हेऊनििाते.िम्हणबनिद्स्त्रयांयाि ांगूल णामूळ िद् तृप्रधानिटूटबंियवस्थािद्टटबनिअसल्या ेि
तेिम्हणते. रसेलिम्हणतेिस्त्रकसाठकिद्ववाहिहाििकवनििगण्या ािरधारिरहे.ित्यामध्येि
लैंद्गटतेलािमहत्त्विद्दलेििाते.िप्रेमिहकित्या लिसहिप्रेरणािरहे.िअिेलिअसणारकि
प्रेमर्ावनािप्रेमद्ववा सिउत्तेिनािदेते.िअसेिद्ववाहिरसेलयािमतेिरनंददायकिठरतात.ि
त्यातबनियद्िििकवनिसमाधानकिहेतेिरद्णित्या ािसमािावरहकिद्वधायटि ररणामिद्दसूि
लागते.िलैंद्गटिस्वातंत्र्या ाि ूरस्टारिटरणारािअसलाि अद्नयंत्रकतििकवना ेिसमथभनि
टरतिनाहक.िसंवेगावरिद्नयंत्रणिठेवबन ििकवना ािरनंदिघेण्या ािसल्ल्लाितेिदेते.
रसेलिदेनिप्रटारयािद्ववाहा ेिसमथभनिटरते.
१)ितात् ूरतािद्ववाहि२)िसह ायभिद्ववाह
तात् ूरत्यािद्ववाहा ेिसमथभनिटरतांनािरसेलिम्हणतेिटीियातबनिसहििसंवेगाद्तलिअडथळ ि
दबरिहेते.िअस्वस्थििै ैनकतबनिमूिीिद्मळते.िसमािायािर्कतकनेिल ूनि-िछ बनिलैंगकटिर्ूटि
र्ागवण्या ेक्षािखूलेिरमिअसेिसंिंधिठेवावेतिअसेिरसेलिम्हणते.िअशाििद्ववाहाति
अ त्यप्रा्त क किअ ेक्षािनसल्यानेिअ त्यिसंगे ना किििािदारकिराहतिनाहकिवियिीिमूिि
िकवनििगबिशटते. munotes.in
Page 9
टूटबंििरद्णििद्लंगर्ाविसमस्या
9 मात्रिज्यािद्ववाहाद्वारेिअ त्यप्रा्त क किअ ेक्षािरहे, अशाििेडप्यानेिलैंद्गटियद्र् ारा ासबनि
दबरिरहावे.िमूलांवरिवाईटि ररणामिहेईलिअसेिवतभनिटरूिनये.िद्ववाहसंस्थािहािदेनििकवांनाि
िेडणारािदूवािरहे.ित्यातबनिसूखप्रा्त क, प्रिेत् ादन, सामाद्िटिसंिंधि रर क्व हेतात.
घटस्फेटायाििाितकतिसंतानिनसलेल्यांनाितेिसहििअसल्या ेितेिम्हणते.िरसेलिम्हणतेि
तक- त्नकतकलिप्रेमिनाद्ह िझाल्यावरित्यांयािसेितिराहण्यालािअथभिउरतिनाहक.
रसेलिमूििप्रेमा ािउ तािअसबनहकिटूटूंिसंस्थेलािमहत्त्विदेते.ित्यायािमतेिद्ववाहाद्वारेि
द्नमाभणिहेणारकिटूटूंिसंस्थािहकिसमािा किमहत्त्व बणभिसंस्थािरहे.ि ालटांनकििालटां ेि
संगे निटरावेिहािद्त ािहेतबिरहे.ििरसेलिटूटूंिातिप्रेम, त्याग, रद्त्मयता, टतभयर्ावना,
सम भण, सूखिविसमाधानिमहत्त्वा ेिअसल्या ेिअधेरेद्खतिटरते.ििरसेलि द्त- द्त्नतकलि
प्रेमा ेिमहत्त्विसांगतांनािम्हणतेिटी, एटमेटां ािद्व ारिटरणारकििेड किअसतकलितरितेि
समाििमान्यिवतभन िटरतकल.ि णिसवभत्रिअशकि ररद्स्थतकिअसेल िअसेिनाहक.िरसेलि
वास्तवा ासबनिदबरििातिनाहक,ितेिम्हणतेिवैद्वध्य बणभिसमािातिसवभ िद्ववाद्हतिस्त्रक ूरूषि
समाधानकिअसतातिअसेिम्हणताियेतिनाहक.िटदाद् तिसूरवातकलाितेिसूखकिअसतकलहकि णि
नंतरितेिदू खकििनतात.ित्यािसमािा किसंस्टृतक, सभ्यतािया ाि ररणामित्यांयावरिहेति
असते.िसामाद्िटिरूढीं ाहकियासिहा र्ारिलागते.ि रं रेद्वरूद्धििाऊनिद्नणभयिघेण्यासि
िहुतांशिलेटिधितिनाहकत.
रसेलयािमतेिलैंद्गटिद्शक्षणा ािअर्ाविविअज्ञानिहेिदू खकिद्ववाहासिटारणकर्बतिठरतात.ि
अज्ञानिहेिवैवाद्हटिसूखकििकवनातकलिअडथळ िरहे.ििाणकव बवभटिलैंद्गटिज्ञाना ासबनिि
मूलांनािदबरिठेवणेियेग्यिनाहक.िअद्तदक्षतािघेऊनिज्यािमूलांनािद्शटवलेििातेित्यां ेििकवनि
अड णक ेििनते.
तकि त्नकििरि रस् रांसिनिरटैदेतिठेवतिअसतकलितरित्यांयाििकवनातकलिसूखा ाि
अर्ाविठरलेलािरहेिअसेिसमिा.िप्रा कनिटाळ िमात्रि त्नकि तक किमिीिसांर्ाळ तिअसेि
णितकिस्वत यािमिीनेििकवनििगतिअसे.िस्त्रकयांमध्येिरधूद्नटिटालकनिस्वत्वििागृति
झाल्यानेिफार ितडिेडकसितकितयारिनसते.
सम द्गटिटामवतभना ाि ूरस्टारहकित्यानेिटेलेलािद्दसतेिअथाभतित्यानेियद्िस्वातंत्र्यालाि
द्दलेलेिमहत्त्व ित्यातबनिद्दसबनियेते.िअशािप्रटारेियद्ििस्वातंत्र्यिरद्णिसामाद्िटिसौहादभि
या ािमेळ घालण्या ािप्रयासिरसेलयािद्व ारांमध्येिद्दसबनियेते.
१.५ एक ा क कुटुूंब (SINGLE PARENT FAMILY ) स्वातंत्र्य बवभटाळ िविस्वातंत्र्यानंतरिटाहकिदश िर णिएटत्रिटूटूंिि ाद्हलकिरहेत,ि
ज्यामध्येिरई-वद्डल, मूलं, टाटा-टाटी, ूलतिर्ावंड,िरिक-रिेिािअसािद्वस्तारि
असाय ा.िटालांतरानेिटूटूंििद्वर्ििहेऊिलागलकिरद्णिटूटबंििषटटेनकिम्हणिेिमू ,िरई-
वद्डलिरद्णि रिझालेतरिरिक-रिेिािएटत्रिराहूिलागले.ित्यानंतरयािटाळ तितरि
रई-िािािरद्णिमूलंिअसािटूटूंिा ािरटारििदलला. रिक-रिेिािस्वतंत्रिराहूिलागलेि
द्टंवािटधकिएटािमूलाटडेितरिटधकिदूस टडेिअशकित्यां किर्टटं सूरूिझालक.िरिितरिmunotes.in
Page 10
सामाद्िटितत्त्वज्ञान
10 टल् नािटरताियेणारिनाहकिइतटािटा ळ िदललािरहे.िद्वर्ििटूटूंिा किहकििागािएटलि
ालटिटूटूंिि तिरहे.िटायिरहेिहेिएटलि ालटिटू िि?
एटलि ालटिटूटबंििअशािटूटूंिासिम्हणतातिज्यामध्येि१८िवषेिवयाखालकलिमूलांसेिति
त्यायािरई -वद्डलां ैटीिटेणकतरकिएट ििणिराहते.ियामध्येिशक्यतेिमूलांसेितिमाताि
ालटिअसणा िटूटबंिा किसंख्याििास्तिरहे.
द्दवसेंद्दवसिअशािटूटूंिा किसंख्यािवाढतिरहे.िशक्यतेि ाद्िमात्यिदेशांमध्येिएटलि ालटि
टूटबंििअद्धटिप्रमाणाति हावयासिद्मळतात.
Pew Research Centre ियािसवेक्षणानूसारििगामध्येिUSA येथेिसवाभद्धटिएटलि
ालटिटूटबंिेिद्दसबनियेतात.ि१९१८ मध्येिUSA तकलि१८िवषेिवयाखालकलिमूलां ैटीि
२५टक्टेिमूलिएटलि ालटिटूटूंिा लिरहेत.िरद्शयामध्येहकिया ंिप्रमाणििास्त िरहे.ि
ाद्िमात्यिसंस्टृद्तयािप्रर्ावानेित्या ेिलेणिहळ िहळ ििगर्रि सरतिरहे.ि
१.५.१ एक ा क कुटूूंबर्तवाची कारिे:ि
याि द्धतकयािटूटूंिद्न म तकसिटाहकिनैसद्गभटिअ ररहायभिटारणेिदे लिरहेत.ििसेि द्ति-ि
द्त्न ैटीिएखाद्या ािमृत्यबिहेणे.ि रंतूिटाहकिटारणेिटाळ ाि ररणामिम्हणबन, द्व ारांतकलि
िदलामूळ , अ मतावृद्द्ध, स्वत्वा कििाणकव , अहंटारा किटक्टर, तडिेडकयािमनेवृत्तक ाि
अर्ाविअशकिदेद्खलिरहेत.
एटमेटांशकिनि टणे, ाररत्र्यावररलिसंशय, ििािदारक ासबनि ाठिद्फरवणेिवाििेडकदाराटडेि
दूलभक्षिटरणेिियािविअन्यिटारणांमूळ िघटस्फेटा ेिप्रमाणिहल्लकिवाढतिरहे.ित्यातबनिअशकि
टूटबंिेिउदयासियेतात.ि बवीि द्तटडबनि त्नकसिघटस्फेटा ेिप्रमाणिअद्धटिहेते, रताि
ररद्स्थतकििदललकिरहे.िटौटूंद्िटिद्हंसा ारालािस्त्रकयाि बवी ासबन ििळ ि डतिरल्याि
रहेति णिद्शक्षणानेिस्वत्विागृतक, अन्या िप्रद्त रिटरण्या किप्रवृत्तकिद्नमाभणिहेऊनि
शक्यतेि डिेडक ािप्रयत्निटरणारकिस्त्रकसूद्धाि ररद्स्थतकिहातािाहेरिगेलकिरहे,िअसेि
वाटल्यासिघटस्फेटा ािद्नणभयिघेते.
टधक-टधकिएखाद्यािस्त्रक लािलग्नाअगेदरिअनैद्तटिप्रसंगासिसामेरेििावेिलागतेिवित्यातबनििरि
अ त्यप्रा्त किझालकितरििद्ववाहाअर्ावकितकिएटटक ित्यािअ त्या ािसांर्ाळ टरते.िस्त्रक ाि
ररत्यागिटरणेिहेिसूद्धािएटलिटूटूंिा ेिएटिटारणिरहे.िहल्लकितरकिब्रेटअ िहकि शनिहेति
रहेिवित्यातबनिएटलि ालटत्वासिसामेरेििाणारेिसूद्धािद्दसबनियेतात.ि
१.५.२ एक ा क कुटूंबा¸या समस्या:ि
टारणिटाहकहकिअसेि णिअ त्यिअसणारेि तक- त्नकििेहािद्वर्ििहेतात.ितेहाि
र ल्यासेितिमूलांिाळ समेरिअनेटिसमस्यािउभ्यािटरूनिठेवतात.िसूरूवातकयािटाळ ति
रयांयािर्रवशावरिमूलेिटाटलकिम्हणिेिर णिमेटळ िअशकिमानद्सटतािअसते.ि णिनंतरि
त्यातबनहकिप्रश्निसूटतिनाहकिया कििाणकविहायलािवेळ लागतिनाहक.िज्यािद्ठटाणकिअथाभिन,
अ त्यसंगे न, त्यां ेिद्शक्षण, र्द्वष्या कितरतबदियासाठकिदेघां ािहातर्ारिलागतिअसेित्याि
द्ठटाणकिहकिििािदारकिएटट्यावरि डते.िम्हणिेिद्संगलि ालटत्वि णिडिलिििािदारकिmunotes.in
Page 11
टूटबंििरद्णििद्लंगर्ाविसमस्या
11 अशकिअवस्थािहेते.िअद्थभटिसमस्यां ािसामनािटरावािलागते.िअशािवेळ समाििहकिअशाि
टूटूंिासिसहटायभिटरण्यासिधिावतिनाहक.िएटवेळ तकिवि त्नक यािद्नधनानेिद्नमाभणि
झालेल्यािटूटबंिासितरकिसहानर्बद्तिद्मळतेि णिइतरिटारणांनकिद्नमाभणिझालेलेिएटलि ालटि
टूटूंििमात्रिसमािायािद्वेषास, हेटाळणकसिन तरिअसहटायाभसितरकिसामेरेििाते.िअथाभति
टाहकिद्ठटाणकिअ वादिनाटारताियेतिनाहक.िया िरेिरिद्ववाहासाठकि( ूनद्वभवाह)ि
समािाटडबनिमानद्सटिदिाविहकिद्नमाभणिहेते.िित्यातहकिरधक ि ेळलेलकिहकियद्ििअसाि
द्नणभयिघेण्यासिट रते.ि ररणामकिअशाियद्िमध्येिमगितकिस्त्रकिअसेिवाि ूरूषिएटाटी णाि
वाढते.िरत्मद्वश्वासिरहातिनाहक , द्तयामध्येिस्वत िदलिनटारात्मटिर्ावनािउत् न्निहेते.ि
त्यातबन िसमािातिद्मसळणे,िवावरणेिटमकिहेऊनििाते.िटाहकिप्रसंगकिअशाियाद्िंमध्येि
मानद्सटिद्वटृतकहकिद्नमाभणिहेतातिवित्यां ािवतभनयवहारििदलबनििाते.
अशाि ालटां ेिटधकिटधकिमूलांटडेिदूलभक्षिहेऊिलागते.िघरकित्यां ेिमनिरमतिनाहक.िस्वैर णाि
लागते.िघरािाहेरिर ा लेिरधारिशेधणेिसूरूिहेते.िस्वत ेिदू खिल वण्यासाठकिमगि
अशाियिीियसनां ािरधारिघेतात.िफूटटळ टारणांतबनििरिघटस्फेटिझालािअसेलितरि
अशाियद्िि िात्ता िटरतिस्वत ला िदेषिदेतििसतात.
एटलि ालटत्त्वा ाि ररणामिमूलांवरहकिझाल्याद्शवायिरहातिनाहक.ििफार िसद्गूणकिमूलंि
असतकलितरिरईिनाहकिद्टंवाििािािनाहकिम्हणबनिअद्धटिििािदारकनेिरहतात, ालटांनाि
टामातिसहटायभिटरतातिव द्शक्षणातहकिअग्रेसरिराहतात.ि णिसवभसाधारण सवाांया ि
िाितकतिअसेिघडतिनाहक.िएटि ालटिमूलांवरिलक्षिदेण्यासि ूरतिनाहक.ि ररणामकिअशाि
मूलां किशैक्षद्णटिगूणवत्तािघसरते, िेद्शस्त णािअंगकििळ वते.िरईयािममत्वासि ारखेि
झालेलंिअथवाििािांयािटरारक णासिमूटलेलंिमूलंिए टीििनतं.ित्यायातिर्ावद्नटि
समस्यािद्नमाभणिहेतात, िौद्द्धटिद्व सिखूंटते.िटाहकयाििाितकतितरि ररद्स्थतकििास्ति
द्वटे ासििेते.िटाहकिमूलेितूसडे णानेिवागायलािलागतात, द्शक्षणिसेडबनिदेतात.िप्रसंगकि
यसनाधकनििनबनिअट्टलिगून्हेगारहकििनतात.
अशाि द्धतक ािटूटबंिा ाि ररणामिमूलांयािदेन्हकििािबयािरिक-रिे वरिसूद्धािहेते.ि
त्यां ेिमानद्सटिख कटरणिहेते.िसामाद्िटि तििाते, वृद्ध णक ािरसरािटमकिहेते.ि
एवढे िनाहकितरिअशािटूटबंिा ाि रकणामियेणा िद् ढकलािसूद्धािर्ेगावािलागते.
टाहकिद्व ारवंतिएटलि ालटिटूटूंिाटडेिसटारात्मटिदृ नेि ाहतात.ित्यांयािमतेिअशाि
टूटूंिामूळ िद्नणभयासाठकिएटिदबस वरिअवलंिबनिराहण्या किगरििराहतिनाहक.ियद्ििएटटकि
असल्यानेिद्तलािद्नणभयिस्वातंत्र्यिद्मळते.ि वादद्ववादा ाि प्रश्न ि उरति नाहक ;िटारणि
र्ांडणासाठकिदूसरािनसते .ियद्िलािस्वतंत्रताििद्मळतेिविििािदारकि डल्यानेिद्त ाि
द्वटासिहेते.
णियािदूस ििािब ािद्व ारिटाहकिठराद्वटि ररद्स्थतकतियेग्यिठरते , असेिवाटते.िदेघां ाि
संसारिटरणेििरिअशक्य िअसेल, त्यातबन मेठकिहानकिघडतिअसेलितरिएटलि ालटत्वि
टूटूंिाटडेिसटारात्मटि ाहणेिरास्तिठरतेिअन्यथािदूहेरकि ालटत्वामध्येििेिरनंद, माधूयभ,
र्ाविरहे, ििािदारक ेिद्वतरणिरहे, र्ावद्नटिरधारिरहे, मागकलिद् ढक ेिसमाधानिवि
येणा िद् ढयांसाठक कियवस्थािरहे, रदशभिरहे.ियािरद्णियासारख्यािअन्यििािीं ाि
द्व ारिटेल्यासि तक- त्नकनेि मंिस्यानेिएटत्रिराहणेिश्रेयस्टरिअसल्या ेििाणवते.िरई-munotes.in
Page 12
सामाद्िटितत्त्वज्ञान
12 िािािहेणेिसूंदरिसंटल् नािरहे.िसंसारिटेवळ देघां ािनसतेितरित्यावरिर्ावक द् ढ्यां कि
नैद्तट, रद्थभट, सामाद्िट, सांस्टृद्तटििडण-घडणिअवलंिबनिअसते.िअशािया टि
दृद्िटेनातबनिद्व ारिटरून ियेग्यितेिद्नणभयिघ्यावयासिहवािरद्णिरधूद्नटतेयाियाि
प्रवाहावरिटसेिस्वारिहाय ेितेिठरवायला हवे.
१.६ नातेसूंबूंधाने एकत्र राहिे (LIVE IN RELATIONSHIP ) द्ववाहातबनिटूटबंिा किस्था नािटरणे, तेिदकघभटाळ द्टटवणे, अ त्यसंगे न, अ त्यावरि
संस्टारिटरूनित्यांनािसमािातिसदा रणिटरतिराहण्यासिलायटििनव , रई-वद्डलां कि
टृतज्ञिर्ावानेिसेवािटरणेिइत्यादकिगेिकिर णासि ारं ररटिद्ववाहिविटूटबंिि द्धतक िद्दसबनि
येतात.ियातिििािदारक कििाणकविवितकिउ लण्या कितयारकिअसते.िसमािालािसक्षमि
नागररटि ूरवण्या ेिटायभिख िअथाभनेिटूटूंियवस्थािटरतिअसते.िद्ववाहििमवण्या ासबनि
तेियद्ियािअंता यांतयािसवभ िमहत्त्वायािप्रसंगकिघर ेिरद्णिनातेवाईट, द्हतद् ंतटि
अशािसवाां ािहातिअसाय ा.ित्यामध्येिएटमेटांप्रतक किटतभये, र ूलटी, समािर्ान,
माधूयभ, इत्यादकिसवभ िगेिीं ािसमावेशिअसाय ा.
टाळ िदलला,ि ररद्स्थतकि िदललक , यद्ििस्वातंत्र्या े वारेिवाहूिलागले, िंधनेिवि
ििाि िनटेश्याि झाल्याि त्या ाि ररणा मिद्ववाहसंस्थेवरहकिझा .िLive in
Relationship यािगोंडसिनावाखालकिद्ववाहििंधनिरद्णिििािदारकियाद्शवायहकिरम्हकि
एटत्रिराहूिशटते ,िहािद्व ारिडेटंिवरिटाढबिलागला.िद्ववाहसंस्थेसमेरिन निरहानिउर्ेि
राद्हले.
खरंितरिLive in Relationship हकि ाद्िमात्यििगता किदेणिरहे.ि ाद्िमात्यिदेशातिहाि
प्रटारिि िद्दवसां ासबनिरहे. रिििवळ-िवळ द्तथेिद्ववाहकतििेडप्यां ैटीि२/३
िेड किलग्ना बवीिअशािसंिंधानेिएटत्रिराद्हलेलकिरहे
टायिरहेिहािप्रटार? द्लहि-इन-िररलेशनद्श लािमराठकमध्येिनातेसंिंधानेिएटत्रिराहणेिअसेि
म्हणतात.ियािमध्येिअद्ववाद्हतिस्त्रक- ूरूषिद्ववाहाद्शवायिदकघभटाळ एटत्रिराहतात.िद्ववाहिनि
टरताि णिद्ववाहिसदृश्य िएटत्रिराहण्यालािनातेसंिंधानेिएटत्रिराहणेिअसेिम्हणतात.ि
ि ि ाद्िमात्यिदेशांतिअशािसंिंधांनािटायदेशकरिमान्यतािरहे.ि णिअशािसंिंधानािसवभ ि
द्ठटाणकिसमािमान्यतािअसेल िअसेिनाहक.ि द्मभटितरियालािLive in Sin म्हणिेि ा ानेि
एटत्रिराहणेिअसेिम्हणतात.िर्ारतातिअशािसंिंधालािसमािमान्यतािनसलकितरकितेि
िेटायदेशकरिमात्रिनाहक.िशक्यतेिमहानगरांमधबनिरद्णिउ भ्रबि(तथाटद्थत)िसमिल्याि
िाणा मध्येिअसेिप्रटारि हावयासिद्मळतात.िद् त्र टसृिकिहेिया ेिउदाहरणिसांगताियेईल.ि
ग्राम णिर्ारतातिमात्रिअशािसंिंधानािघृणास् द, धमभद्वरेधक, समािद्वघातटिअन्िसंस्टृतकि
भ्रििटरणा म नलेििाते.िग्राम णिर्ागातिअसािद्नणभयििरिटेणकि तलाितरित्याियद्ियाि
टूटूंिालाित्या ेि ररणामिर्ेगावेिलागतात.ििाटीिराद्हलेल्यािर्ावंडां किलग्नेिदूष्टरिहेऊनि
िातात.ि
अशािप्रटारयािनातेसंिंधायािसमथभनाथभिटाहकियूद्िवादिद्दलेििातात.ित्यातिप्रामूख्यानेि
ारं ाररटिद्ववाहा लिदेषिदाखवलेििातात.ििसेिटी, ारं ाररटिद्ववाहातिटूटबंिा कि
ििािदारकिअंगावरि डते.ियामध्येििेडकदारा ािस्वर्ाविलवटरिलक्षातियेतिनाहक.िउशकरानेिmunotes.in
Page 13
टूटबंििरद्णििद्लंगर्ाविसमस्या
13 स्वर्ावदेषि रढ ळल्यासिटाहकिद्नणभयहकिलवटरिघेताियेतिनाहक.िशक्यतेिटूटूंिि
द्टटवण्यासाठकिअसािद्ववाहिटायमिद्टटवण्यावरिर्रिअ सते.िफार िअसह्यिझाल्यासि
अंद्तमिउ ायिम्हणबनिगेििघटस्फेटावरियेऊनिथांिते.ि णिटायदेशक िघटस्फेटिघेण्या कि
प्रद्क्रया सूद्धािद्ट टटिअसते.ि
Live In Relation shipिमध्येिएटत्रियेण्यालाहकिटायद्या क, धमाभ किवािसमािा किगरिि
नसतेिवििािबलािहेणेिहकिसे ेिअसते.िम्हणबनिहािन नि याभयिद्नवडणेिटाहींनाि रवडणारेि
वाटते.
यद्िस्वातंत्र्या ािद्व ारियािसंिंधायािसमथभनाथभिमांडलाििाते.िएटाटीिद्वधबरिअथवाि
द्वधवाियांयासाठकिहाि याभयि ांगलािअसल्या ेििेललेििाते.िघटस्फेद्टतां ाहकियाति
समावेशिटेलाििाते.ि
Live In RelationS hipिलािCohabilation िअसेहकिम्हणतात.िहािदकघभटाळ असणाराि
संिंधिर्ावद्नटितसे िशाररररटिस्वरू ा ािअसते.िटेवळ स्त्रकिवि ूरूष िनहेितरिदेनि
द्स्त्रयािवािदेनि ूरूषहकिअशािप्रटार ेिसंिंधातिराहूिशटतात.िमात्रिसराभसिटेणकहकिविटसेहकि
अशािस्वरू ानेिएटत्रिरहावेतियासिन्यायालयिमान्यतािदेतिनाहक.िन्यायालया ेियािसंिंधाति
टाहकिद्नटषिरहेत:
१)ि सेितिराहणारेििेड ेिहेिद्ववाहयेग्यिअसावेत.
२)ि अशािप्रटार ेिनातेसंिंधिहेि द्त- द्त्नसमानिअसावेत.
३)ि याििेडप्यानेिदकघभटाळ यांतिएटत्रिरहावयासिहवे.
४)ि अशािप्रटारयािसंिंधासाठकिटूठलािटायदािनसलाितरकिअड णकयािटाळ ति
टौटूंद्िटिद्हंसा ारिटायदािहािएटमेविटायदािस्त्रकयांनािउ यूििठरते.
यािसंिंधातिराहणारेििेड ेिहेिएटािछताखालकिएटत्रिअसणेिरवश्यटिरहे.
१.६.१ नातेसूंबूंधात एकत्र राहण्याचे धोके:
वरिवरिरटषभटिवाटणारेिहेिसंिंधिवाटतातिद्ततटेिसे ेिनाहक.
१) असेिसंिंधिस्त्रकि ूरूषांनकिस्वत िद्लद्खतिटेलेलिअसल्यानेित्यायािर्द्वष्या कि
ििािदारकित्यांयावर ियेऊनि डते.
२)ि टूटूंिातिज्येष्ठियद्िं ािअर्ाविअसल्यानेिमागभदशभटा ािअर्ावििाणवते.ि
३) देघां ेििकवनिम्हटल्यावरिवृद्धां ािद्व ारियातिहेतिनाहक.िस्वाथीिविएटटल्लकि
िकवनावरियातिर्रिअसते.ि
४)ि मूलांनाि ैतृटिसं त्तकतिवाटािद्मळतिनाहकितरिफििदेघांयािद्मळटतक ा ितेिवाटेदारि
असते.
५)ि रिक-रिेिािविनातवंडेियािसंिंधासिमूटावेिलागते. munotes.in
Page 14
सामाद्िटितत्त्वज्ञान
14 ६)ि टायद्या ेििंधनहकिनटेिरद्णिटायद्या ेिसंरक्षणहकििहवे, अशािदेनििािबंवरिरंदेद्लति
हेणारेिहेिसंिंधिरहेत.
७)ि 'सवभटाहकिहवेि णिििािदारकिनटे' हेितत्त्व िरधारद्हनिविमूितावादालाि
अद्तप्रेत्साहनिदेणारेिठरते
८) न्यायालया ेिद्नटषिहेििरिद्ववाहसंस्थेयाितत्त्वां ा ि ूरस्टारिटरणारेिअसतकलितरि
मगिअशािसंिंधातिराहण्या ेक्षािद्ववाहां ेििंधनिटायिवाईटिरहेि?
१.७ समण ूंगी णववाह (SAME SEX MARRIAGES ) देनि ूरूषांमधकलिवािदेनिस्त्रकयांमधकलिशाररररटिसंिंधासिसमद्लंगकिसंिंधिअसेिम्हणतात.ि
द्व ारिटरण्यासिटाहकसािद्वद् त्रिअसािहािप्रटारिवाटतिअसलाितरकिहेिसमािाद्तलिवास्तवि
रहे, तेिनाटारूनि ालणा िनाहक.ियािसमद्लंगकिसंिंधा कि ररद्णतकिमात्रििेहािद्ववाहाति
हेते.ितेहाित्यावरिसाधट-िाधटिद्व ारिटर णेिगरिे ेिठरते.िसमद्लंगकिद्ववाहिहाि ारं ाररटि
द्ववाहसंस्थेसमे लिउर्ेिअसलेलेिद्वद् त्रिरहानिरहे.िटाहींनाितरिअशािप्रटार ेहकिसंिंधि
असबिशटतात,ियावरिद्वश्वासििसतिनाहक . तेहाित्यासिमान्यतािदेणेितरिदबर .िसमद्लंगकि
संिंधासिHomosexual िअसेिनाविद्दलेिरहे.िहािशलदिमूळ तिग्रकटिर्ाषेतकलिअसबनि
Homos ियािशलदा ासबनित्या किउत् त्तकिझालकिरहे.िHomos िम्हणिेिसमानिहेय.ि
समद्लं मवतभनिमानवांप्रमाणे िइतरिप्राण्यामध्येहकिद्दसबनियेतेिअथाभतिहकिगेििटधकतरकि
सहिररत्यािद्नदशभनासियेते.िसमद्लंगकि ूरूषिवािसमद्लंगकिस्त्रकियासाठकिदेनिशलदिप्र द्लति
रहेत.िअशाि ूरूषासिGayिम्हणतात.ितरिस्त्रकलाि Lesbian िअसेिम्हटलेििाते.िहेिदेन्हकि
शलदिरर डभि नि ि-ि९िद्िंगियांनकिर ल्यािसायटे द्थयािसेक्यूद्लसियािग्रंथातिप्रथमि
वा रलेिरहेत.ियासाठकिअनैसद्गभटिसंिंधिहािशलदिलेटर्ाषेतिप्रद्सद्धिरहे.िअथाभति
द्वषमद्लंगकिसंिंधासिनैसद्गभटिअसेिसंिेधल्याििातिअसल्यानेिठराद्वटिस्त्रकयािविठराद्वटि
ूरूषांमध्येिघडणा िसंिंधासिअनैद्सगभटिसंिंधिअसेिम्हटलेििाते.ियाहकि ेक्षािएटिवेगळ ि
प्रटारिम्हणिेिउर्यद्लंगकिटामवतभनि(Bisexuality )ियामध्येितरिएखादाि ूरूषििसािस्त्रकटडेि
र हेतेित्या प्रमाणेितेि ूरूषाटडेहकिरटद्षभतिहेते.िउर्यद्लंगकिटामवतभनाति
स्त्रकटडबनहकिअसे िघडते.ि ूरूषाप्रमाणे ितकिस्त्रकटडेहकिरटद्षभतिहेतेिरद्णि ू लियवहारि
टरते.िLGB यािसंद्क्ष्त िरू ानेियािद्तन्हकिसंिंधा किओळखिहेते.िLGbिम्हणिेिLesbian ,
Gay and Bisexual .ियािसंिंधांटडेििवेगवेग िदृद्िटेनातबनि ाद्हलेििाते.
१.७.१ वैज्ञाणनक दृणष्टकोन:
अशािप्रटार किवेगळ िलैंद्गटतािटशकिउत् न्निहेतेियािाितिवैज्ञाद्नटांमध्येिएटमतिनसलेि
तरकिया ेिटारणिदेतानाििकवशास्त्रकयिस् िकटरणावरिद्वशेषिर्रिद्दलाििाते.ििनूटीयिरद्णि
गर्ाांतगभतिअसेििदलियासिटारणकर्बतिअसल्या ेिम्हटलेििाते.िअशािप्रटारयािवतभनासि
अनूटरणिअथाभतिि ालटां ेिविर्त ेिां े,िििािदारिअसल्या ेिद्दसतिनाहक.िमात्रिस्त्रकयांयाि
समलैंद्गटतेलािद्तलािद्मळ लेल्यािसंगतक ाि ररणामिटाहकिअंशकिटारणकर्बतिहेतिअसल्या ेि
म्हटलेििाते.िसमािातिअशािप्रटारयािसंिंधांनािअनैसद्गभटिम्हटलेििातेिया ेिटारणिअसेि
लेटिइतरां ेक्षािद्र्न्निअसतात, हेिरहे.िमात्रिसंशेधनिअसेिसांगतेिटीिअसािसंिंधसूद्धाि
नैसद्गभटिअसबनितेिमनूष्यायािसामान्यिरद्णिनैसद्गभटिद्र्न्नते ाि द्वष्टारिरहे.िअसेिmunotes.in
Page 15
टूटबंििरद्णििद्लंगर्ाविसमस्या
15 संिंधिअशाियद्ि ेिनैस टिवेगळ णिरहे.िअथाभतिअशािवेगळ णातबनिअशाियद्िि
सामाद्िटिदृि्यािद्हनिमानल्याििातात.ि रंतूियामध्येिसमािित्यांयािनैसद्गभटि
वेगळ णाटडेिदूलभक्षिटरते.ित्यातबन िसमलैंद्गटतािहकि ातटासमानिमानलकििाते.
१.७.२ ऐणतहाणसक सूंदभग:
समलैंद्गटतािनयानेिउदयासिरलेलकिगेििनक्टी िनाहक.िअनेटिदेशिवितेथकलि
संस्टृतकमध्येिसमलैंद्गटते ेिअद्स्तत्वि हावयासिद्मळते.िप्रा कनिसाद्हत्य, द्शल् , टलािवि
लेटटथािरद्दंमधबनित्यां ेि ूरावेिसा डतात.िफरटिएवढा िटीिअशािसंिंधावरि बवीि
खूलेरमि ाभिहेतिनसे.ितेिएटिअंतगभतिटूििबिक ािर्ागिहेते.िDiagnostics and
statistical Manual of Disorder यािअमेररटनिद्नयतटाद्लटातिसमलैंद्गटतािहाि
मानद्सटिदेषिनाहकिहेिस् ििटेलेिरहे.ियामध्येिसमलैंद्गटियद्ि, िौद्द्धट, नैद्तटिदृद्िनेि
इतरांसारखक िअसतेिहेिदाखवबनिद्दलेिरहे.ियािसंशेधनानंतरिसमलैंद्गटियद्ििमेट ि
मनानेिराहूिलाग िविसमािाटडबनहकित्यां ािद्स्वटारिहेऊिलागला.ितरकहकिद्विषमलैंद्गटि
लेटांटडबनिअशाियद्िंनािहेणारािमानद्सटित्रासिहेिअशािलेटांनािस्वत किओळखिदडवबनि
ठेवण्यासिटारणकर्बतिठरते.ि
१.७.३ मानसिास्त्रीय दृणष्टकोन :
समलैंद्गटते किमानसशास्त्रकयिद् द्टत्सािझालेलकिरहे.िमानवकिवतभनावरित्यायाि
मानद्सटते ािफारिमेठाि ररणामिअसते.िमनेद्वश्लेषटिद्सग्मण्डि इडितरिम्हणतेिटीि
मानवकियद्िमत्त्वावरिलैंद्गटिप्रेरणे ािमेठािप्रर्ाविअसते.िसमाि, धमभ, संस्टृतकियामूळ ि
यद्ििलैंद्गटिवासनां ेिदमनिटरण्या ािप्रयत्निटरते.ि णित्यातबन ि ूढेियािवासनाि
वेगवेग िरू ानेिउफाळ नियेतातिविशाररररटिमानद्सटिद्वटारां ेिटारणििनतात.ि
इडयािमतेिखरंितरिलैंद्गटिवासनािहकिमानद्सटिउिाभिरहे, तकिएटििन्मिातिप्रेरणाि
असबनि ईडिद्तलाि'सूखतत्त्व' असेिनाविदेते.ित्यायािमतेिमानवकिशरकरा ेिप्रत्येटिअंगिसूखि
देतिअसतेि रंतूिलेटंिफििओठिरद्णििननांगा ा िअद्धटिद्व ारिटरतात.ि
समलैंद्गटतेयाििाितकतितेिम्हणते, समलैंद्गटिअसणेिहेिवाईट-हकिनाहकिरद्णिद्वटृतकहकि
नाहक.ित्यायािमतेिसामाद्िटिद्शिा ारामूळ िलेटंिअशािसंिंधांनािवाईटिमानतात.िम्हणबन ि
त्यानेि१९३०मध्येिसमलैंद्गटतेयािद्वरूद्धिअसलेल्यािटायद्याद्वरेधातिरवाििउठवलाि
हेता.
१.७.४ सामाणिक दृष्टीकोन :
स्थळटाळ रत्वेिअशािसंिंधाटडेि ाहण्या ािसमािा ािदृद्िटेनिवेगवेगळ िरहे.ियद्ििहाि
समािा ािमूलर्बतिघटटिरहे.िसमािद्व ारा ाि ररणामिअथाभत ित्यायावरिहेतिअसते.ि
टाहकिसमािातिसमलैंद्गटिसंिंधांनािअनैसद्गभटिसमिबनित्याटडेिघृणास् दिनिरेनेि ाद्हलेि
िाते.ि ाद्िमात्यिटाहकिदेशांतिमात्रिहािसंिंधिनैसद्गभटिठरवतित्याटडेिसहिररत्याि ाद्हलेि
िाते.िशक्यतेिमू तत्त्ववादक,िधाद्मभटिप्रवृत्तक ेिलेटियाटडेिद्नषेधात्मटिदृद्िनेि ाहतात.ि
त्यांयािमतेिअसेिसंिंधिहेिअशाियद्िं ेिउ ितिगूणदशभटिअसतात.ियामध्येििदलावि
अशक्यिअसते.
munotes.in
Page 16
सामाद्िटितत्त्वज्ञान
16 १.७.५ धाणमगक दृणष्टकोन:
यािाितिसवभ िधमाां किमतेिसारखकिनाहकत.िइ ममध्येिसम द्ग िएटिअ राधिमानलाि
रहे.िटूराणातितसेिउल्लेखिसा डतात.िहद्दसिमध्येिमद्हलांयािसमलैंद्गटते ािद्नषेधि
टेलािरहे.ििहुतेटिमूद्स्लमिरािांतिअशाियाद्िंनािफाशक किद्शक्षािद्दलकििाते.
ऋग्वेदांतिमात्रिअशािसंिंधांनािअप्राटृद्तटिमानबनसूद्धािहेिसंिंधिप्रटृतक ा िएटिर्ागि
असल्या ेिम्हटलेिरहे.िअशािलेटां ेिअद्स्तत्विद्हंदबिधमाभतिमान्यिटेलेिरहे.िटेणाटभ,
िगन्नाथ बरकिविखिबराहोंयािलेण्यांमध्येिसमलैंद्गटिसंिंधदशभटिमबद्तभि हायलािद्मळतात.ि
मंद्दराद्तलियािमूत्याां ेिस्थानितत्टाद्लनिलेटांयािसद्हष्णबते ेिद्नदशभटिरहे.ि
ईसाईिधमाभतियाििाितकतिद्मश्रिद्व ारिद्दसबनियेतात. थेद्लटि भनूसारिअसािसंिंधि
ा संिंधिरहे.ितरिरथो क्सि भिअशािसंिंधांनािमान्यतािदेतात.िअशािसंिंधांनािद्वरेधि
टरणेिमानद्सटिस्वास्थ्यासििहाद्नटारटिअसल्या ेित्यां ेिमतिरहे.िप्रेटेस्टंटि भसूद्धाि
यािाितकतिउदारमतवादकिअसबनितेिसमलैद्गंटिद्ववाहासिसूद्धािप्रेत्साहनिदेतात.
िौद्धिधद्मभयांनकिखरंितरिरध्याद्त्मटिउद्दििगाठण्यासाठकिशाररररटिसंिंधा ासबनिदबर ि
रहाय ेिम्हटलेिरहे.ि णिसमलैंद्गटिसंिंधांनािद्वशेषटरूनिद्वरेधिदशभवलेलािनाहक.ििैनि
धद्मभयांनकियौनसंिंधांनािसंतानेत् त्तकसाठकिद्स्वटारलेिअसल्यानेिरनंदिम्हणबनिटेवळ
असणा िसमलैंद्गटिसंिंधांनािस् ििद्वरेधिदशभवलािरहे.िशकखधमाभतियािाितकतिउल्लेखिि
रढळतिनाहकत.
१.७.६ णचणकर्तसक दृणष्टको न:
समलैद्गटतेटडेि ाहण्या ािदृद्िटेनिटालानूरू ििदलतिरहे.ित्यातिवैज्ञाद्नटिसं धना ािि
महत्त्वा ािवाटािरहे.िसमलैंद्गटतािहकिद्वटृतकिनाहकिहेिसंशेधनानेिद्सद्धिझाल्यावरि
त्यांयाटडेििघण्या किमानद्सटताििदलबिलागलक.िलैंद्गटिसंिंधा किद्नवडिहकििैद्वटिवि
याभवरणातकलिगूंतागूंतिरहे.िमानवकिलैंद्गटिवतभनातकलििदलामूळ िसमलैंद्गटताििघडबनियेते.
ले यन, गेिउर्यद्लंगकिवािरान्सिेण्डर ि यद्िसूद्धािइतरांसारखेिमानद्सटिररेग्ियिदेण्ियासि
विसामािाशकििूळवबनिघेण्ियासिलायटिअसतात.िअशािि यद्िंिदलिद्तरस्ि टारिवाटणे, र्ेदि
टरणेिवािअशां किद्टंगल-टवाळकिटरणेि ूटी ेिरहे.िअशामूळेिद्वनाटारणिसमद्लंगकि
ि यद्िमध्ियेिअ राधकिमनेवृत्ितकिद्नमाभणिहेते.िसमािाि याियाि ूटीियािदृद्ष्ि टिटेनामूळेिअशाि
ि यद्ि ेिघर ेिविनातेवाईटसूद्धाित्ियांि याटडेि‘नटेशा’िर्ावनेनेि ाहतात.ित्ियां ेिरहेितसेि
अद्स्ि तत्ि विद्स्ि विटारलेिम्ि हणिेितेिसवाांमध्ियेिसवाांसारखेिद्मळबन-द्मसळबनिर त्ि यािििािदा-याि
ारि ाडबिशटतात.िसमलैद्गंटतािहकिटाहकिि यद्िंनािद्मळालेलकिद्नसगाभ किदेणिरहे, द्तलाि
नाटारणेिम्ि हणिेिएटािअथाभनेिद्नसगाभलािनाटारणेिहेय.ि
१.७.७ आधुणनक मतप्रवाह:ि
रधूद्नटिद्व ारटियािसंिंधाटडेिउदारमतवादकिदृद्िटेनातबनि ाहते.ित्यांयामतेि
समलैंद्ग िद्वटृतकिवािअनैसद्गभटिनाहक.ितेिद्नसगाभ ािद्र्न्निअद्वष्टारिरहे.ििेिरहेितेिmunotes.in
Page 17
टूटबंििरद्णििद्लंगर्ाविसमस्या
17 रहे, थेडक्यातिवास्तविद्स्वटारण्या कितयारकिअसायलािहवक.िसमद्लंगकिसूद्धाि
द्वषमद्लंगकप्रमाणे िर लेििकवनिसूखासमाधानानेिि िशटतात.ि
िागद्तटि ात ळ वरिसमद्लंगकियद्िसूद्धा रहेतिरद्णिटेवळ मानवियािएटा िओ ळखकवरि
त्यांनािइतरांप्रमाणेिहक्ट, सूद्वधा, द्मळ यातियासाठकिप्रयत्निहेवबिलागले.िटायद्या ेि
ाठिळ अशाियद्िंनािद्मळ वेियािदृिकनेिएटेणकसायािशतटातििागद्तटि ळवळ उर्कि
राद्हलक.ि
१.७.८ कायद्याचे ाठबळ:
समद्लंगकिसंिंधासित्या िरेिरिअशािद्ववाहासिशासटीयिमान्यते ािद्व ारिहेऊिलागला.ि
नेदर ण्डियािराष्रानेिप्रथमत िसमद्लंगकिद्ववाहासिमान्यतािद्दलक.ि द्िमेटडकलिि ि
राष्रांनकिित्यानंतरिअशािद्ववाहासिमान्यतािद्दलकििसे, नावे, नडा, डेन्माटभ, िेद्ल्ियम,
अ द्टना, ेतूभगाल, रइस ण्ड, दद्क्षणि टा, अमेररटेतकलितूरळटिराज्ये.िर्ारतिमात्रि
यासिअ वादिरहे.िअद्या िर्ारतातिअशािद्ववाहासिमान्यतािनाहक.ि रंतूिअसेिअस ितरकि
द्दल्लकिउ िन्यायालयानेिप्रौढियद्िमध्येिअसणा िअशािसंिंधासिगून्हािठरवलेिनाहक.ि
टाहकि ौवाभत्यिराष्रेिमात्रियािसंिंधासिनाटारतात.िए ढे ििनाहकितरिअशाियाद्िंनािद्शक्षाि
सूद्धािफमाभवतात.
१.८ स्त्रीवाद व भस्ववादिहािमनूष्या ािस्वार्ाद्वटिगूणिरहे.ितेिसवभटाळ िविसवभस्थळ िवेगवेग ि
ातळ वरिद्दसबनियेते.िवणभर्ेद, वगभर्ेद, वंशर्ेद, धमभर्ेद, िाद्तर्ेद, द्लंगर्ेदिरद्दित्या कि
अ त्येिहेत.िस्त्रकयांनाििगर्रातिप्रा कनिटाळ ासबनिद्मळ लेलेिदूय्यमिस्थानिहेित्यातबन ि
रलेिरहे.िद्स्त्रयां ेिशेषण, त्यांयावररलििंधने रद्णि अन्यि स्त्रकद्वषयटि समस्याि याि
िहुतांशकि ूरूषकिव भस्ववादातबनिद्नमाभणिझालेल्यािद्दसबनियेतात.ि णििेहाियद्िमध्येि
स्वत्वा कििाणकविहेते, अन्याया कि कडियायलािलागतेितेहािमात्रितकििंडिटरूनिउठत
असते.िस्त्रकवादिहकिअशा िस्वरू ा किएटिद्व ारधारािवि ळवळ रहे.ि
स्त्रकवादकिद्व ारप्रवाहिद्लंगर्ेदासिथारािदेतिनाहक.ित्या िरेिरिस्त्रक- ूरूषिसमानतेसाठकि
प्रयत्नरतिअसते.िस्त्रकवादकि ळवळ द्स्त्रयांनािद्मळ लेलेिदूय्यमस्थानिउिेडातिरणबनिस्त्रक-
शेषणिसं वण्या ािप्रयत्निटरते.िसाधारणत िस्त्रकवादकिद्व ारधारे ािउगमि ाद्िमात्यिदेशाति
झाल्या ेिसांद्गतलेििाते.ि णिहकिसंटल् नािअन्यिअनेटिद्ठटाणकिद्वद्र्न्निटालखंडाति
रढळ नियेते.ियातबन िअनेटिस्त्रकवादिअसल्या ेिद्दसबनियेते.िर्ारतातकलिमहाराष्रि
राज्या लितारािाईिद्शंदेियांनकि१८८२िसालकि'स्त्रक- ूरूषितूलना' हािद्निंधिद्लद्हला.ि
स्त्रकयांवरिहेणा िअनेटद्वधिअत्या ारांवरित्यांनकित्यातबनिवा ािफेडलक.ि
ाद्िमात्यििगतातििेिस्त्रकवादकिद्व ारिउर्ािराद्हलाित्यामध्येिअनेटिमतप्रवाहिरहेत.ििसेि
उदारमतवादकिस्त्रकवाद , समािवादकिस्त्रकवाद , मबलगामक-स्त्रकवादिवगैरे.िउदारमतवादकिस्त्रकवादि
यद्िस्वातंत्र्यावरिर्रिदेते.िप्रत्येटियद्िलािसमानिवागणबटिद्मळ यलािहवक.िद्लंग, वंश,
वणभ, िातक, वगभिरद्दिटारणांनकित्यांयातिर्ेदिटरायलािनटे. munotes.in
Page 18
सामाद्िटितत्त्वज्ञान
18 समािवादकिस्त्रकवादिस्त्रकयांनािसमानिवेतनिद्मळ वे, सं त्तकतिसमानिवाटािविटामायाि
द्ठटाणकिसमानिवतभणबटिरद्दं ाि ूरस्टारिटरते.िसमािवादकिस्त्रकवादा ािसमािसूधारणेवरि
र्रिरहे.ि
मूलगामकिस्त्रकवादामध्येिवैयद्िटिविटौटूंद्िटिसमानतेलािमहत्त्विद्दलेिरहे.िसवभिसमस्यां ेि
टारणिलैंद्गटिशेषण िरहेिअशकित्यां किमान्यतािरहे.
यािद्वद्र्न्निमतप्रवाहानूसारिस्त्रकवादा ेिटप् ेि डलेलेिरहेत.
१.८.१ स्त्रीवादाचा णवकासक्रम :
स्त्रीवादी णवकासाचा प्रथम टप् ा :
उदारमतवादकिद्व ारांयािप्रर्ावानेिअठरायािशतटातिस्त्रकयांनाियद्ििम्हणबनिदिाभिद्मळ वाि
विद्तलाियद्ििम्हणबनिसं त्तकिविटरारा ािअद्धटारिअसावा,िया किमागणकिहेऊिलागलक.ि
स्त्रक, द्त किअ त्येि–- ूरूषायािमालटी ािद्वरेधिहेऊिलागला.िहुंडाद्वरेध, मताद्धटार,
रािटीयिविटायदेशकरिअद्धटारियावरियािटप्प्यातिर्रिदेण्यातिरला.िमेरकि
वेलस्टेनक्रा , िे.िएस.िद्म ियािद्व ारवंता ािप्रर्ावियािस्त्रकवादायािप्रथमि रणावरि
राद्हला.ि
णितीय चरि:ि
१९६०ितेि१९७०िहेिदशटिस्त्रकवादकिद्व ारां ािदूसरािटप् ािहेय.िसमािि ररवतभनातबनि
स्त्रकमूिीिअसेियािदशटा लिस्त्रकयां ेिप्रयत्निहेते.ियामध्येिमानवििकवनातकलिसवभ िक्षेत्रांति
स्त्रकयांनािमूितािद्मळ वकियावरिर्रिहेता.
याि वाभवरिद्वशेषताििेटकि डनयाि'द्दिफेद्मनाइनिद्मद्स्टट’िविद्सम निद्दििेहरया ‘दि
सेटण्डिसेक्स’ियाि ूस्तटां ािप्रर्ाविद्दसबनियेते.
द्समानिद्दििेहरि ि िद्वदूषकिरािटारणक, लेद्खटािविस्त्रकवादकि ळवळ तिअग्रर्ागकि
असणारकिहेतक.िझांि लिसात्रभयािअद्स्तत्ववादकिद्व ारां ािप्रर्ाविद्तयावरिहेता.िसात्रभयाि
‘िकइगभिअँडिनद्थंगनेस' याि ूस्तटातिशेषिराद्हलेले,िनकतकतत्त्वा ेिद्ववे निद्सम निद्दििेहरिनेि
टेले,ितेि'एद्थक्सिऑफिऑद्म्िग्यबइटक’ियाि ूस्तटायािमाध्यमातबन.ियाि ूस्तटातिद्तनेि
म्हटलेिरहेिटी, स्वत ेिस्वातंत्र्यिि ण्यासाठकिगरििरहे,िइतरां ेिस्वातंत्र्यिि ण्या क.
एवढे िनाहकितरितेिर लेिटतभय िरहे.िस्वातंत्र्यिहेिएटि'नैद्तटििंधन' रहेिवियातबनचि
इतरां ेिस्वातंत्र्यिद्हराहूनिघेण्या किवृत्तकिनाहकशकिहेईल, असािद्व ारित्यांनकिमांडला, अथाभति
तेिसात्रभयािद्व ारां ा ि रर ाटिहेय.िस्वत ेिस्वातंत्र्यिविइतरां ेिस्वातंत्र्यिदेन्हकिद्मळ नि
खरेिस्वातंत्र्यिप्रस्थाद् तिहेते, हािद्व ारित्यांनकियाि ूस्तटातिमांडला.ियािद्व ारां ा ि
ररणामित्यांयािस्त्रकवादकिद्व ारांवरहकिद्दसबनियेते.ि
'द्दिसेटण्डिसेक्स' हेिद्सम नििेहरियां ेिप्रद्सद्धि ूस्तट.ियाि ूस्तटावरिझांि लिसात्रभयाि
अद्स्तत्ववादा ाि ररणामिद्दसबनियेते.ियेथेित्यानेिस्त्रकयांयाििाितकतिअद्स्तत्ववादा ाि
द्सद्धांतिमांडलािरहे.िस्त्रकिवि ूरूषिअसािटेलाििाणारािर्ेदियातबनित्यािस् ििटरतात.ित्याि
म्हणताति'टेणतकहकियद्ििस्त्रकिम्हणबनििन्मासियेतिनाहक, द्तलािस्त्रकिम्हणबनिघडवल्याििाते'. munotes.in
Page 19
टूटबंििरद्णििद्लंगर्ाविसमस्या
19 थेडक्यातिस्त्रकत्विहकिस्त्रकलािद्म ळ लेलकिसामाद्िटिदेणिरहे, असेिद्तलािम्हणावया ेिरहे.ि
स्त्रकलािदूय्यमत्विद्नसगाभनेिनहेितरिसमािानेििहालिटेलेिरहे.िसमाििद्तलािस्त्रकत्वािरेिरि
गौणत्विदेते.
गूणांमध्येिसूद्धािस्त्रकयां ेिगूणिवि ूरूषां ेिगूणिअसािर्ेदिटेलेलािरहे.िस्त्रकलाितकिस्त्रकिरहेि
या किवारंवारििाणकविटरूनिद्द ििाते.िस्वतंत्रता, रत्मद्वश्वास , द्नणाभयटतािवितटभद्नष्ठताि
हेिस्त्रक ेिनहेितरिफि ूरूषां े िगूणिरहेत,िअसेिमानबनितेिस्त्रकयांवरिरूिवल्याििाति
नाहकत.ि ूरूषप्रधानता, ूरूषटेद्रंताियामूळ िस्त्रकयां ेिशेषण, त्यांनािदूय्यमिस्थानिदेणे, स्त्रक-
ूरूषिर्ेदर्ाविरद्दिगेिकिघडबनियेतात.ि
यामध्येििदलिघडबनियावाियास्तविद्सम निद्दििेहरियांनकिटाहकिउ ायहकिसू वलेिरहेत.ि
मूळ तिद्तयािमतेिस्त्रकनेिअगेदरिस्वत िस्वत लािटमिेर, दूय्यमिसमिबिनये. द्तलािर णि
स्त्रकिरहेतिया ािअद्र्मानिअसावयासिहवा.िमानद्सटतेतििरिअसाििदलिझालाितरितकि
द्तयावरियेणा िप्रत्येटिसमस्ये ािसामनािटरूिशटते.िद्स्त्रयांयािसूखा ािद्व ारिटेलाि
िातेि णित्याहूनहकिमहत्त्वा ेिरहेिद्तलािस्वातंत्र्यिअसणेिअसेिद्समानिद्दििेहरलािवाटते.ि
स्त्रक- ूरूषातिनैसद्गभटिफरटिअमान्यिटरताियेतिनाहक,ि णित्यासिअवास्तविमहत्त्विदेऊिनयेि
असेिद्सम नलािवाटते.
स्त्रकवादामध्येिद्सम न ेियेगदानिमहत्त्व बणभिअसेिरहे.िस्त्रकवादकि ळवळ सिद्दशादशभटि
ठरतकलिअसेिद्त ेिद्वि ारिरहेत.िद्स्त्रयांनािरािटीय, रद्थभटिहक्टिनाटारण्यासिद्त ेि
सामाद्िटिस्थानिििािदारिरहेिहािवेगळ िद्व ारिद्तनेिमांडला.
द्सम निद्दििेहरियां ेि‘द्दिसेटण्डिसेक्स’िहेि ूस्तटिस्त्रकद्वषयटिसमस्यां ेिरटलनिवि
त्यावररलिउ ाययेिनेसि ूरटिठरलेिरहे.
द्सम निद्दििेहर ेिद्टटाटारिम्हणतातिटीिद्सम ननेि ूरूषांयािस्त्रकद्वषयटिर्बद्मटेति
टेणतािविटसाििदलिहावािया ािद्व ारिटेलेलािनाहक.िअथाभतिद्तयामध्येिअसणा ित्रूटकि
मान्यिटेल्याितरकिद्त ेिस्त्रकवादकिद्व ारांतकलियेगदानिमहत्त्वा ेिरहेिहेिमात्रिनाटारताियेति
नाहक.
स्त्रकवादा ेिदूसरेि रणिहेिप्रामूख्यानेि ूरूषिप्रधानियवस्थेद्वरुद्धििंडि ूटारणारिहेते.
१.८.२ ुरूषप्रधानता:
िकवनातकलिसवभ िक्षेत्रातिस्त्रकयांनािदूय्यमिस्थानिदेण्यातिरलेिरहे.िअसेियािटप्प्या लि
स्त्रकवाद्यां ेिमतिहेते.िटूटबंििसमाि, सावभिद्नटिविवैयद्िटिक्षेत्रिरद्दिसवभ िद्ठटाणकि
ूरूषांना िप्राधान्यिरहे.िसमािर ना ि ूरूषांनािप्राधान्यिदेणारकिरहे.िस्त्रकयां ेिटायभक्षेत्रिहेि
वैयद्िटिविफारिफारितरिखािगकिक्षेत्रा ूरतेिमयाभद्दतिमानलेििाते.ितरि ूरूषिमात्रिटला,
साद्हत्य, रेिगार, रािटारण, समािटारण ,धमभ, अथाभिभनिरद्दिद्ठटाणकिमूििद्वहारि
टरते.िरािटारणा ािया टिअथभिटरतिअसतांनाियाि वाभतकलिद्व ारवंतिम्हणतात, टीि
िटारणिटेवळ देश ातळ वर िनसतेितरितेिटूटबंि, समाििवििकवनायािप्रत्येटिक्षेत्रातिmunotes.in
Page 20
सामाद्िटितत्त्वज्ञान
20 असतेिरद्णित्यातहकि ूरूषिप्रधानतािअसते.ि तक- त्नकमध्येि तक िसत्तािगािवते.ि ालटिि
वि ाल्यिसंिंधसूद्धािरािटीय िअसते.िटूटबंिाति ूरूषां किदड शाहकिअसते.
स्त्रक- ूरूषा लििैद्वटिर्ेदहकि ूरूषप्रधानतेसिटारणकर्बतिठरते.िप्रिननक्षमिस्त्रकिदूय्यमि
गणल्याििाते.िसमाि ररवतभनातबनिस्त्रक- ूरूषिसमानतािशक्यिअसल्या ेियािटप्प्याद्तलि
द्व ारवंतां ेिमतिरहे.
णतसरा टप् ा:
समटाद्लनिस्त्रकवादा ािम्हणबनिओळखलाििाणारािहािटप् ािरहे.ि१९९०ियािदशटातकलि
हािटप् ािअसबनिद्लंगर्ेदिद्वरद्हतियद्ित्विअसावेिअसेियाद्तलिद्व ारवंतां ेिमतिहेते.
यािटप्प्याद्तलिद्व ारवंतां ेिद्व ारिथेडेशेिवेगळ िरहेत.िस्त्रक- ूरूषांमध्येि रस् रां ेिगूणि
रढळतातिअसेित्यां ेिमतिरहे.ि णिस्त्रकयांनकिमात्रि ूरूषकिहेण्यायािनादकिलागबिनयेितरि
स्त्रकसूलर्िगूणां ािद्वटासिटरूनिस्त्रकनेिउत्तमिस्त्रकिहावे. र णिस्त्रकिरहेतिया ािअद्र्मानि
िाळगावा.िअसेियािटप्प्याद्तलिद्व ारवंता ेिमतिहेते.
थेडक्यातिस्त्रकयांनकि ूरूषांशकि अ स् धाभिटरूिनये.िस्त्रक- ूरूषाद्तलिशाररररटिवि
मानद्सटिफरटिमान्यिटरून ,िउत्तमिवि रर बणभिस्त्रकििनण्याटडेिलक्षिद्यावे,िअसािटाहकसाियाि
वाभ ािसबरिहेता.
१.८.३ भारताणत स्त्रीणवचार :
प्राच नि टाळ ासबन िर्ारतातिस्त्रकयांनािद्शक्षणा ािअद्धटारिअसल्या ेिम्हटलेििाते.ि
महाटायांयािटालखंडाति तकिद्नवडक ािअद्धटारिस्वयंवरायािमाध्यमातबनिद्मळतिअसे,
हेिसवभज्ञातिरहे. रौ दक, सकतािहकित्या कििेलटीिउदाहरणे.ि ूढेिमात्रिस्मृतकिटाळ ति
द्वशेषत िमनूस्मृतकनंतरि ररद्स्थतकििदललक.
एटेणकसायािशतटायािउत्तराधाभतिमहाराष्रातिश्रकमतकितारािाईिद्शंदेियां ेिर्ारतकयि
स्त्रकवादा लियेगदानिउल्लेखनकयिरहे.ि'स्त्रक- बरूषितूलना' यािर ल्या द्निंधातित्यांनकि
स्वतंत्रिस्त्रकवादकिद्व ारां किमांडणकिटेलकिविस्त्रकयांवरिहेणा िअ याद्वरुद्धििंडि ूटारला.ि
तारािाईयािमतेिसाद्वत्रक ािरदशभिस्त्रकयांसमेरिठेवलाििाते.िमात्रिसाद्वत्रकनेिस्वत ाि तकि
स्वत िद्नवडलािहेता ,िहेिमात्रिदूलभद्क्षल्या िाते.ियािदलित्यांनकिखंतियििटेलक.ि
फूले,िरंिेडटर, शाहूिमहाराि , रगरटरिइत्यादकिसूधारटांनकिस्त्रकमूिी ािद्व ारिमांडला.ि
एवढे िनहेितरित्यासाठकिठेसिउ ाययेिनाहकिटेल्या.िरंिेडटरांनकिटायद्याद्वारेिस्त्रकयांनाि
संरक्षणिविहक्टिप्रदानिटरण्या ािप्रयत्निटेला.ििागद्तटिविदेश ातळ वरकलिद्व ारवंत,
सूधारटिरद्दंयािप्रयत्नां ाि रर ाटिम्हणबन िरििद्स्त्रियाििकवनायािप्रत्येटिक्षेत्रातिर्रारकि
घेतांनािद्दसबनियेतात.िद्क्रडा, रािटारण, समािटारणिद्शक्षण , उद्येग, टलािइत्यादकिक्षेत्राति
त्यािर लािठसािउमटवतिरहेत.
munotes.in
Page 21
टूटबंििरद्णििद्लंगर्ाविसमस्या
21 १.९ साराूंि सामाद्िटितत्ि व ज्ञानिहकितत्ि व ज्ञाना किमहत्ि व बणभिशाखािरहे.िटूटबंििहकिसमािा किमबलर्बति
संस्िथाििअसबनिद्ववाहानेिटूटबंिा किसूरूवातिहेते.िस्ित्रक- ूरूषांियािसमािमान्ि य , धमभमान्ियि
संिंधासिद्ववाहिम्िहणतात.िद्ववा हिटेवळिदेनिशरकरां ेिद्मलनिनसबनिरत्िम्ियां ेिद्मलनिरहे.ि
त्ि यातबनिअनेटद्वधिटतभियेि ारि ाडलकििातात.िअशाियािद्ववाहसंस्िथेसमेरिरधूद्नटि
टाळातिअनेटद्वधिरिहानेिउर्किझालकिरहेत.ि ाद्श्ि िमात्ि यिटाहकितत्ि वज्ञांनकिद्ववाहद्वषयटि
ारं ाररटिमतासिछेदिदेतिद्ववाहा ेिवितयातबनिद्नमाभणिहेणा-यािटूटबंिा ेिस्िवरू िटायि
असावेियािदलिर लकिर्बद्मटािस्ि ष्ि टिटेलकिरहे.िराज्ियटारिसूरळिीकति ालावाियास्ि त वि
तरिप्िलेटेि तत्ि वज्ञिविसैद्नटियािदेनिवगाां ािटूटबंि िनाटारते.िस्ित्रक- ूरूषां ेिनैसद्गभटि
रटषभणिमान्ियिटरतितेित्ियांियासाठकिवेगळकिियवस्ि थािसू वते.ियातबन ित्िया किमद्हलां ाि
साम्ि यवादिहकिसंटल्ि नािउद्यासिरलक.िअथाभतिप्िलेटेि याियािरदभशवादासिखूदित्िया ािद्शिष्ियि
अॅररस्िटॉटलिसद्हतिइतरिअनेटांनहिसमा ारिघेतला.ि
शांततावादक,िउदारमतवादकिविसमािवादकिअसणारािरसेलिटूटबंिििकवनालािरदशभिमानबनहकि
लैंद्गटिस्िवातंत्रया ेिसमथभनिटरते.िटूटबंिाति रस्ि रिप्रेम, वात्ि सल्ि य, अ त्ि यिसंगे न, त्ि याग,
टतभिय, सूखिविसमाधानिरद्दंनाितेिमहत्िवा ेिमानते.िियद्िस्ि वातंत्रयिरद्णििसामाद्िटि
सौहादभिया ािमेळिघालण्िया ािप्रयासित्िया ियािद्व ारांतबनिद्दसबनियेते.ि
एटलि ालटिटूटबंि, नातेसंिंधानेिएटत्रिराहणेिविसमद्लंगकिद्ववाहिहकि ारं ाररटिद्ववाहिवि
टूटबंिसंस्िथेिसमेरकलििरि हा नेिहेत.ियातकलिधेटेिरद्णिित्ि या ाियेणा-यािद् ढकवरिहेणाराि
ररणामि हाति असताना ि अ वादात्ि म टि ररद्स्ि थ तकतिया ािद्व ारिटरणेिर्ागि डते.ि
रधूद्नटतेियािनावाखालकिर लकिरशयघनि रं राियािद् ढकटडबनिदूलभद्क्षतिहेतेिटीिटाय,
असािप्रश्ि निमनातियेते.िसमलैंद्गटां ेिनैसद्गभटिवेगळे णािलक्षातिघेऊनित्ियां ेिअद्स्ितित्ि वि
रदरानेिमान्ियिटरणेिगरिे ेिअसलेितरकिसमािियाटडेिद्वधायटिदृद्ष्िटिनेि ाद्हलिटाय, हाि
प्रश्ि न िरहे.ि
िेिहािि यद्िमध्ियेिस्ि व ता कििाणकविहेतेिविअन्ियाया कि कडियेऊिलागते, तेिहािमात्रितकििंडि
टरूनिउठते, स्ि त्रकवादिहकिअशािस्ि व रू ा कि ळवळिविद्व ारधारािरहे.ि ाश्ि ात्ि यििगातिउर्ंि
राद्हलेल्ियािस्ि त्रकवादामध्ियेिअनेटिमतप्रवाहिरहेत.ियािद्र्न्िनिमतप्रवाहातबनिस्ित्रकवादा ेितकनि
टप्ि ेि डले.िप्रथमिटप्िप्ियावाि उदारमतवा दकिद्व ारां ािप्रर्ाविअसबनिद्द्वितकयिटप्ि प्ि यामध्ियेि
ूरूषप्रधानतेिद्वरूद्धिरवाििउठवलेलािद्दसबनियेते.िसमाि ररवतभनातबनिस्ित्रकमूक्ितक, असेि
याि रणातकलिस्ि त्रक यां ेिप्रयत्िनिहेते.ियािटप्िप्ियावरिद्समॉनिद्दििेि ह रियांियािद्व ारां ािप्रर्ावि
द्दसबनियेते.िएटबण िस्ित्रकवादातिद्त ेियेगदानिमहत्िवा ेिरहे.िद्स्ित्रियांनकि ूरूषांसारखेि
हेण्ि या ेक्षािस्ित्रकिसूलर्िगूणां ािद्वटासिटरूनिउत्ितमिस्ि त्रकिि हावे, असािमहत्ि त्ि व बणभिद्व ारि
स्ि त्रकवादाियाि द्तस-याि टप्ि प्ि यातिमांडलेलािद्दसबनियेते.िर्ारतातहकिप्रा कनिटाळा ासबनि
स्ि त्रकयांनािअद्धटारिअसल्ि या ेिम्िहटलेििातेिवित्ियासाठकिस्ि वयंवरा ेिउदाहरणिद्दलेििाते,
त्ि या िरेिरिस्िमृतकटाळाति ररद्स्ि थ तकििदलल्ि या ेहकिमान्ियिटेलेििाते.ि19िि यािशतटातिमात्रि
तारािाईिद्शंदेियांनकिस्िवतंत्रिस्ित्रकवादा किमांडणकिटेलेलकिरढळते.िसूधारटांनक, द्व ारवंतानकि
स्ि त्रकमूक्ितक ाििागरियेथेिटेलेलािद्दसबनियेते.िसवाांिया िप्रयत्िनां ेिफळिम्िहणबनिरििस्ित्रकि
द्वद्वधिक्षेत्रातिर लािठसािउमटवतिरहे.िि munotes.in
Page 22
सामाद्िटितत्त्वज्ञान
22 १.१० णवद्या ीठीय प्रश् न १. प्िलेटे ेिटूटबंिद्वषयटिद्व ारिस्ि ष्ि टिटरा.
२. रसेल ेिटूटबंिद्वषयटिद्व ारिस्ि ष्ि टिटरा.
३. एटलि ालटिटूटबंिा किटारणेिवि ररणामिसद्वस्ितरिद्लहा.
४. ‘नातेसंिंधानेिराहणे’ यावरिसाधट -िाधटि ाभिटरा.
५. समद्लंगकिियद्िंटडेििघण्िया ेिद्वद्वधिदृद्ष्िटिटेनिसद्वस्ि त रिद्लहा.
६. स्ि त्रकवादकिप्रवाहां किसद्वस्ितरिमाद्हतकिद्लहा.
७. द्समॉनिद्दििेि ह रियां ेिस्ित्रकवादाद्तलियेगदानिस्ि ष्ि टिटरा.
८. द्ट ािद्लहा.
अ) मद्हलां ािसाम्ियवाद-िप्िलेटे
ि)ि एटलि ालटत्ि व ि
ट)ि नातेसंिंधानेिएटत्रिराहणे
ड)ि समद्लंगकिद्ववाह
इ)ि ूरूषप्रधानताि
ई)ि र्ारतकयिस्ि त्रक वाद/स्ि त्रक- ूरूषितूलना-ितारािाईिद्शंदेि
१.११ सूंदभग १. गेसावक, र टे, देव, ाश्ि ि यात्ि यिरािटीयिद्व ारवंत, डायमंडि द्लिलिटेशन, प्रथमि
रवृत्ितक, २०१२.
२. िा लिद्व.र्ा.िरद्ण ििस.ि .िगेळवळटर , ाश्ि ि यात्ि यिरािटीयिद्व ारवंत, सद्व ारि
प्रटाशनिमंडळ, ूणे, १९७८.
३. वाडेटरिदेद्वदास, मराठकितत्ि त्ि व ज्ञानिमहाटेश.ि
***** munotes.in
Page 23
23 २
सामािजक जाणीव
भारताची सामािजक , आिथªक व सांÖकृितक िÖथती जाणून घेÁयासाठी दि±ण आिĀकेहóन
आलेला भारतीय बॅåरÖटर भारतभर िफरतो, गाव, वÖती, वाड्यांपय«त जाऊन लोकजीवन
पाहतो. अशातच आिदवासी पाड्यावरील अपुरे कपडे असणारी मिहला पाहóन कळवळतो व
संकÐप करतो जोपय«त मा»या सवª देश बांधवांना पुरेपूर अंग झाकÁया इतका कपडा िमळत
नाही, तोपय«त मी ही सवा«गावर एकच वľ पåरधान करीन. सूट-बूट उतरवून तेÓहापासून
शेवट¸या ĵासापय«त फĉ एक पंचा पåरधान करतो. हा महान आÂमा अथाªतच मोहनदास
करमचंद गांधी, महाÂमा गांधी Ìहणून जगÿिसĦ होतो. दुसöयाची वेदना ती Öवतःचीच वेदना
समजणारा हा महापुŁष खरतर अĬैताचे आिण जीवनािभमुख तßव²ानाचं मूितªमंत Öवłप
होय. वसुंधरेवरील सवª संप°ी सवा«ची आहे, कारण ईĵराची आहे आिण सवª ईĵराची
लेकरं आहेत. हा ईशावाÖय उपिनषद , भगवģीता आदी úंथातील िवचार Âयांचा जीवन मंý
होता. महाÂमा गांधीजé¸या सामािजक आिथªक िवचारांना अÅयािÂमक, सांÖकृितक
िवचारांची पाĵªभूमी होती. एकदा हे िवĵ ईĵराचे आहे आिण सवª Âयाची संताने आहेत हा
िवचार ŀढ झाला तर िवĵ कुटुंब ही भावना आपसूकच येते. मग Âयातून समानता नÓहे तर
समता जÆम घेते, अंगवळणी पडू लागते व सदाचरण सहज घडू लागते. गांधीजé¸या
बाबतीत हेच झाले. Âयांचे िवचार हे तÂव²ान व भावना यां¸या सुरेख समÆवयातून आलेले
आहेत. िवĵÖत संकÐपना याचेच एक उदाहरण होय.
मा. महाÂमा गांधéनी ‘अिहंसेला’ आजÆम महÂव िदले आहे. Ìहणूनच Âयांचा जÆमिदवस (२
ऑ³टोबर) जागितक अिहंसा िदन Ìहणून साजरा केला जातो. िवĵÖत संकÐपना सुĦा याच
िवचारातून जÆमास आली आहे.
िवĵÖत संकÐपना:
दुसöया महायुĦानंतर अथªÓयवÖथेचा नेमकं कोणतं मॉडेल Öवीकारावं, हा जगातील ÿÂयेक
राÕůा समोरील ÿij होता. Âयाकाळात दोन िवचारधारा ÿिसĦ होÂया. भांडवल वाद आिण
समाजवाद (साÌयवाद) पैकì भांडवलवाद Óयĉìला हवे िततके अथाªजªन करÁयाचे व Âयावर
मालकìचे ÖवातंÞय देतो तर साÌयवाद संप°ी¸या समान िवतरणाची बाजू घेतो. गांधीजéना
या दोÆही संकÐपना ýुटी पूणª वाटत होÂया. अितरेकì संचय आला ÖवातंÞय देणारा भांडवल
वाद तर Âयांना घातकच वाटत होता. पण वरपांगी चांगला भासणारा साÌयवाद पण Âयांना
धो³याचा व िहंसक जाणवला. Âयां¸या मते संप°ी¸या समान िवतरणासाठी साÌयवादात
िहंसेला Öथान आहे. यामÅये दोष असा आहे कì ‘आहे रे’ वगª Ìहणजेच भांडवलदारांचा वगª
Öव¸छेने समाज उĦारा¸या कायाªत सहभागी होत नाही. बलपूवªक Âयांना याकामी आणावे
लागते. हा अमानुषपणा आहे.
यासाठी गांधीजी ितसराच मागª सुचवतात आिण तो Ìहणजे ‘िवĵÖताचा’. यामÅये
ते संप°ीची खाजगी मालकì नाकारतात. संप°ी ईĵराची आहे Ìहणून सवा«ची आहे हा munotes.in
Page 24
सामािजक तßव²ान
24 यामागचा गाभा होय. पण Ìहणून ती संप°ी वाहनांकडून िहसकावून ¶यायला नको तर
Âयांनी आपली संप°ी Öव¸छेने समाजासाठी वापरली पािहजे आिण Öवतः िवĵÖत Ìहणून
असायला हवे. अिहंसेचा िपंड असणाöया गांधéचा Óयĉì¸या Ńदय पåरवतªनावर भर होता.
िवचार पåरवतªनातून Ńदय पåरवतªन श³य आहे असा Âयांचा िवĵास होता. ÿÂयेक माणसात
दैवी अंश आहे. Ìहणून अिहंसक मागाªने Âया¸यात पåरवतªन सÂय आहे. असे ते Ìहणत.
अिहंसा तÂव ते Óयĉì तसेच समाज दोÆहéना लागू करतात.
संप°ी वाहनास िवĵÖत बनवÁयाची गांधीजéची संकÐपना खरतर युरोिपया ठरावी अशीच
आहे याची जाणीव खुĥ गांधीजéना पण होती. पण Âयां¸या मते संप°ी¸या िवतरणाचा याहóन
®ेķ व अÆय मागª असू शकत नाही.
िवĵÖत िसĦांतातील काही महßवपूणª बाबी:
१. िवĵÖत संकÐपनेतून भांडवलवादी ÓयवÖथा समतावादी ÓयविÖथत पåरवितªत होते.
येथे संप°ीचे समान िवतरण नाही तर गरजेÿमाणे िवतरण आवÔयक आहे. भांडवल
वाīांना सुधारÁयाची संधी िमळते. माणूस बदलू शकतो असा िवĵास यामागे आहे.
२. यामÅये संप°ी¸या खाजगी मालकì समाÆय केले असले तरी िविशĶ मयाªदेपय«त
समाज यास माÆयता देऊ शकतो.
३. यामÅये संप°ी¸या मालकìची व िवनीयोगा¸या कायदेशीर िनयमनाची मनाई नाही.
४. राºय िनयंिýत िवĵÖत मÅये कोणीही Óयĉì आपÐया िनजी Öवाथाªसाठी समाज
िहतािवŁĦ संप°ीवर अिधकारासाठी व िविनयोगासाठी Öवतंý असणार नाही.
५. Óयĉì¸या कमीत कमी व जाÖतीत जाÖत उÂपÆनातील तफावत ही Æयायपूणª
असावी.
६. उÂपÆनाचे Öवłप समाजा¸या लहरीनुसार वा लालसेनुसार नसून गरजेनुसार िनिIJत
Óहायला हवे.
- Èयारेलाल-हåरजन, २५-१०-५२
ईĵराची उपासना करताना मनुÕयाने ईĵरा ÿमाणे Óहावे, हा भाव िवĵÖत संकÐपनेत आहे.
सवªशिĉमान असÐयाने ईĵरास संúहाची आवÔयकता नाही. याचÿमाणे आज रोजी पुरेल
एवढाच संचय माणसाने करायला हवा. गांधीजéना वाटते कì, हे जर जीवनात आले तर
िवĵÖत ही एक वैध संÖथा होईल. िवĵÖत ही भारताने िवĵाला देÁयासारखी संकÐपना
आहे.
िवĵÖत संकÐपनेवर गांधीजéचा अपार िवĵास होता. Ìहणूनच ते Ìहणतात, हा ±िणक
िटकणारा व धोकादायक िसĦांत नसून शाĵत असा आहे. या पाठीमागे धैयª आिण
तÂव²ानाचे सामÃयª आहे. धिनकांनी हा िसĦांत अंगीकारला नाहीतर तो खोटा ठरत नसून
धिनकांची कमजोरी Âयातून िदसून येते. या िसĦांत या Óयितåरĉ अिहंसेसोबत इतर
िसĦांताचा मेळ बसत नाही असे Âयांचे मत होते. munotes.in
Page 25
सामािजक जाणीव
25 गांधीजी या बाबतीत वाÖतववादी िवचार ही करतात. ते Ìहणतात, ‘जर लोकांनी Öवतःच
िवĵास था सारखे वतªन केले तर मला आनंदच होईल पण ते जर असे करत नसतील तर
मला वाटते कì’, राज याĬारे कमीत कमी िहंसेचा वापर कłन Âयांची संप°ी ¶यायला
हवी. खरतर गांधीजéना शĉì क¤िþत Óहावी हे माÆय नÓहते. यापे±ा िवĵÖत भावनेचा
िवकास Óहायला हवा , असे Âयांना वाटत होते.
गांधीजé¸या मते धिनकांनी भरपूर कमवायला हवे पण कमावलेला सवª पैसा लोककÐयाणाथª
वापरायला हवा. यासाठी ते उपिनषदां¸या ‘ तेन Óयĉेन् भूंजीथा’ या मंýाचा दाखला देतात.
‘Âयागुन भोगा’ असे हा मंý सांगतो. सवª कÐयाणकारी नवजीवन पĦती आचरावयाची
असेल तर Âयास ‘िवĵÖत ’ हाच एक अिभनव मागª आहे.
गांधीजé¸या मते जर आÌही, आम¸या ताÂकािलक गरजेपे±ा अिधकचे होत असू तर आÌही
चोर आहोत , जर ÿÂयेक Óयĉì आपÐया गरजे इतकìच Öवीकारेल तर जगात कोणी गरीब
राहणार नाही. ही ÿकृती रोज िततकेच देते िजतकì आपणास आवÔयकता आहे . गांधéचे
ÿिसĦ वचन आहे ‘Earth is enough for everybody's need and not for
everybody's greed’.
गांधीजी Öवतःला समाजवादी समजत नÓहते व Ìहणूनच कोणाकडून बळजबरीने संप°ी
घेÁयास Âयांचा नकार होता. कारण तसे करणे हे Âयां¸या अिहंसा तßवा¸या िवरोधी होते.
गांधीजéना िचंता होती ती लाखो अधªपोटी जगणाöयांची. Ìहणूनच ते Ìहणतात आम¸या
जवळ जे काही आहे Âयावर आÌहास तोपय«त काही अिधकार नाही जोपय«त या लोकांना
पुरेसे कपडे व अÆन िमळत नाही. Ìहणूनच आपण आपÐया गरजा िनयंिýत करायला
हÓयात.
गांधीजी Ìहणतात, आिथªक समानते¸या मुळात ůÖटीपण आहे. या आदषाªनुसार धिनकांचा
आपÐया शेजाöयांन पे±ा एक कौडी पण जाÖत ठेवÁयाचा अिधकार नाही. परंतु Âया कडून
ते िहंसक मागाªने िमळवÁयापे±ा Âयांनी Öवतःलाच आपली आवÔयकता पूणª झाÐयावर जे
िशÐलक राहील Âयाचा ÿजेकडून ůÖटी बनवायला हवे. ते जर ÿामािणकपणे िवĵÖत
बनतील तर ते जे कमावतील Âयाचा सदुपयोग ही करतील. मनुÕया¸या कमाईत शुĦता
तेÓहाच येईल जेÓहा तो Öवतःला समाजाचा सेवक समजेल, समाजासाठी धन कमावेल,
समाज कÐया णाÖतव खचª करील.
मुĥा असा आहे कì, अशाÿकारे मनुÕय Öवभावात पåरवतªन श³य आहे का? हा ÿij
सवा«नाच पडतो आिण तो साहिजकच आहे. गांधीजéना याबĥल कÐपना होतीच. याबĥल
ते Ìहणतात, Óयĉìजीवनात अशा ÿकारचे पåरवतªन झालेले आहे. हे िसĦ करता येत नाही
थोड³यात अिहंसेचा ÿयोग Óयापक ÿमाणात झालेला नाही. पण गांधीजéना अिहंसेचा
ÿयोग Óयापक Öतरावर करावयाचा होता. अिहंसा सामािजक Öतरावर श³य आहे हे मुळात
Âयांना समाज मनावर िबंबवायचं होत. Âयां¸या मते हे कठीण असले तरी अश³य माý
न³कìच नाही. मुळात गांधीजéची अिहंसेवर अपार ®Ħा असÐयाने ते Ìहणतात, ‘
अिहंसे¸या ±ेýात याहóनही मोठे साहस श³य आहे. याÖतव ते िविवध धमा«¸या इितहासाचा
दाखला देतात. munotes.in
Page 26
सामािजक तßव²ान
26 पराÂमभाव:
काल मा³सª:
समाजवादी िवचारसरणीचा ÿणेता, समाजशाľ² , साÌयवादी øांती¸या तßव²ानाचा मूळ
ÿणेता, धमª िचिकÂसक अशी अनेक िवĵ िवशेषण ºयाला लावता येतील असा कालª मा³सª,
महान Óयĉì होता. डॉ³टर एस. जी. िनगळ Âयाला , ‘धमªिनरपे± महाÂमा’ असे
संबोधतात. धमª समाजाला गुंगीत ठेवतो असे Ìहणत समाज उÆनती साठी झटणारा हा
माणूस महाÂमा या उपाधी योµय ठरतो.
माचª चा िवचार मानवक¤þीय आहे. Âयाची माणसा ची संकÐपना Âया¸या सवª िसĦांताचा
पाया आहे. माणसाने केवळ भौितक सुखा¸या मागे असावे असे Âयाचे मुळीच Ìहणणे नाही.
पण Âयाची आवÔयकताही तो नाकारत नाही. अथª ही मानवाची मूलभूत गरज आहे,
Âयासाठी ®म अिनवायª असते. पण वगªभेद यामुळे ®िमक कहा भांडवल वाīां¸या हातचे
बाहòले बनतो, अिधकािधक ®म व कमीत कमी मोबदला यातून Âयाची आिथªक, शारीåरक ,
मानिसक िपळवणूक होते. अिधक वेळ कामामुळे तो समाजापासून हळूहळू दूर होतो.
वैयिĉक कौटुंिबक जीवनातील आनंदाला मुकणार हा माणूस एकाकì जीवन जगू लागतो.
यंýासमान काम करत रािहÐयाने माणूस Ìहणून जीवन जगणे Âयाला अश³यÿाय बनते.
आपÐया अशा अवÖथेची कारणे जेÓहा Âया¸या ल±ात येतात तेÓहा माý तो खडबडून जागा
होतो. आपÐया अथªपूणª अिÖतÂवासाठी, ह³कासाठी तो संघषª कł लागतो. हा संघषª
असतो सवª हरलेÐया अशा सवª हारातील आिण शोषक अशा भांडवल दारातील. हा दोष-
शोषक संघषª आहे. मा³सª याला वगªसंघषª (Class Conflict) असे नाव देतो. या िठकाणी
आपण कामगारां¸या मनू भूिमकांचे यथोिचत िचýण करणारी ‘ पराÂमभाव ’ (Alienation) व
Âयाने केलेÐया बंडाचे िचý करणारी ‘ वगª संघषª’ या दोन संकÐपनांचा अËयास करणार
आहोत.
पराÂमभाव:
मानवाचा अËयास करत असताना कालª मा³सª मानवा जातीचा इितहास आिण ÂयामÅये
असणारे मानवी संबंध, मग ते मानवाचे िनसगाªशी असो, मानवाचे परÖपरांशी असो, कì
मानवाचा Öवतःशी असो याचे सूàम अÅययन करतो. तेÓहा Âया¸या ल±ात येते कì जेÓहा
मानव समूहात वगª िनमाªण झाले, तेÓहा मानवा¸या संदभाªत ’ पराÂमभाव ’ या संकÐपनेचा
जÆम झाला.
पराÂमभाव (Alienation) ही भांडवल वादी समाजाची देण आहे.
पराÂमभाव ही सवª हारा वगाªची मनोदशा आहे. पराÂमभाव हा या वगाªतील लोकां¸या मनात
उÂपÆन झालेला भाव आहे. हा भाव उÂपÆन होÁयास कारणीभूत ठरलेला घटक Ìहणजे
भांडवलदार ! जो पुंजी पती वा बुजरा या नावाने ओळखला जातो. तो ‘पुंजी’ चापती
Ìहणजेच मालक असतो तर सवª हाराचा ®िमक हा, ही पुंजी जमा करÁयाचे साधन.
®िमकाला Âयाने केलेÐया ®माचा योµय तो मोबदला िमळत नाही. तो आिथªक ŀĶ्या
कमजोर बनत जातो तर भांडवलदार माý Âया¸या लाभावर मोठा होत राहतो. या पेचातून
शिमका¸या मनामÅये वेगवेगÑया संदभाªत उÂपÆन झालेला भाव Ìहणजे ‘ पराÂमभाव ’ munotes.in
Page 27
सामािजक जाणीव
27 पराÂमभाव ही संकÐपना वेगवेगÑया िवचारवंतांनी वेगवेगÑया Öवłपात मांडली आहे:
दुखêम¸या मते, जेÓहा सामािजक एकतेत शीथीलता येते आिण सामूिहक जीवन िनयंýणात
राहत नाही Óयĉì¸या शĉìचा ýास होऊ लागतो . अशा िÖथतीत पराÂमभाव Ìहणतात.
मटªन Ìहणतो, जेÓहा समाजात सांÖकृितक उिĥĶांची ÿाĮी संÖथागत साधनांĬारे केली
जात नाही तेÓहा पराÂमभावाची िÖथती येते.
पासªन¸या मते, ‘िवचिलत Óयवहार ’ हा पर आÂमभाव अवÖथा दशªिवतो.
टॉिकया Óहेली Ìहणतो, पूंजीवादी ÓयवÖथे ÿित जेÓहा पराÂमता जेÓहा ®िमकांत वाढते
तेÓहा पराÂमभाव येतो.
एåरक फॉमª चा मते, पåरिÖथतीवशता हे पराÂमभावाचे कारण आहे.
कालª मा³सª या संदभाªतील िवचार काहीसे वेगळे आहेत. कालª मा³सª Ìहणतो, पराÂमभाव
ही Óयĉìची अशी अवÖथा आहे, ºयामÅये Óयĉì आपÐया कामाला दुसöयाचे काम मानू
लागतो. थोड³यात जे काम तो करतो ते Öवतः¸या मजêने, आनंदाने न करता यंýवत
अगितकतेने वा दबावाने, पोट भरÁयासाठी Ìहणून करत असतो.
मा³सª ¸या मते मनुÕय हा सुĦा सृजनशील ÿाणी आहे. भांडवलवादी ÓयवÖथेत तेच काम
करत रािहÐयाने Âयाची सृजनशीलता मारली जाते. Âयामुळे Âया¸यामÅये कामाÿती अŁची,
उदासीनता िनमाªण होते.यातूनच अलगाव पराÂमभावाचा जÆम होतो.
भांडवलवादी समाजÓयवÖथेत मानव समूहाचे ®िमक व पुंजीपती असे िवभाजन होते. या
अपåरहायª समजÐया जाणाöया ®मिवभाजनाची अडचण Ìहणजे भांडवलदार पुंजीपती
®िमकांना योµय तो मोबदला देत नाही. कामही योµयतेनुसार िमळत नाही, एकाच ÿकारचे
काम वारंवार करावे लागते उÂपािदत वÖतूंची ÿÂय± िकंमत व िनमाªण करणारा जो ®िमक
आहे, Âयाला िमळणारी र³कम यात फार मो ठी तफावत असते. याला अितåरĉ मूÐय असे
Ìहणतात. ( Surplus Value) .
मूÐय आयते भांडवलदारां¸या घशात जाते हा सगळा ÿकार उघड्या डोÑयाने पाहणारा
®िमक अÖवÖथ , बेचैन, उदासीन होतो .अडचण समजत असूनही उपाय सापडत नाही.
Ìहणून अगितक होतो. पåरणामी या ®िमकां¸या मनामÅये ‘पराÂमभाव ’ िनमाªण होतो.हा
पराÂमभाव वेगवेगÑया Öतरावर िनमाªण होतो.
१. कामाÿती पराÂमभाव: ®िमक जे काम करत राहतो, िनमाªण होते. हे आपले नसून
मालकाचे आहे, आपली रोजी -रोटी यातून चालते Ìहणून ते करावे लागत आहे,
सोडता येत नाही अशी Âयाची मनिÖथती बनते. या Âया¸या कामाÿती¸या मनोदशेला
पराÂमभाव Ìहणतात.
२. उÂपािदत वÖतू: कलकारखाÆयांतून उÂपÆन होणाöया वÖतूंवर कामगाराची कुठली
ओळख नसते. Âया वÖतूचा अÿÂय± तोही अÂयÐप मोबदला Âयाला िमळत असतो.
úाहक आिण कामगार याचा संबंध येत नाही. वÖतूचा अिधकचा नफा बुजुआªस munotes.in
Page 28
सामािजक तßव²ान
28 िमळतो. यातूनच वÖतू िनमाªता असूनही ही मालकाची वÖतू आहे, माझी नाही असा
भाव Âया¸या मनात िनमाªण होणे साहिजकच आहे.
३. सहकाया«ÿती पराÂमभाव: संजय पळशीकर Ìहणतात, ‘माणसाचे Ìहणून जे जे काही
वैिशĶ्य आहे ते भांडवलशाही समाजात िनÓवळ साधन बनवÁयाचे िदसते. Âयामुळे
समाज हे एक सहजीवन न उरता आपापÐया गरजा भागवÁयासाठी एकý येणाöया
सुĘ्या Óयĉéचा पुंजका बनतो. ‘ यानुसार सहकार कामगार Âया¸या गरजेसाठी आिण
मी मा»या गरजेसाठी येथे आलो आहे असा पराÂमताभाव एकमेकांत ÿित िनमाªण
होतो.
४. Öवतःबĥलचा पराÂमभाव: कालª मा³सª ¸या पराÂमभावा¸या कÐपनेतील हे सवाªत
भयानक łप आहे. Öवतः¸या मनाÿमाणे काम करता येत नाही आवडत नसताना
काम करावे लागते, मोबदलाही िमळत नाही , अन् काम सोडताही येत नाही या
सगÑयां¸या पåरणाम Ìहणून कामगारा¸या मनात Öवतः बĥलच शेवटी घृणा वाटायला
लागते. कागज कलम कुटुंब पण Âयाला पारखे Óहायला लागते. कामा¸या अिधक
तासान मुळे आिण कामा¸या ýासामुळे कुटुंबाला Âयाला वेळ देता येत नाही. वेळ
असला तरी Âया¸या डो³यात कुटुंब नाही तर काम राहते िमळणाöया वेतनातून
कुटुंबा¸या गरज आहे भागत नाही, अशा ÿकारे Öवतःपासून व Öवतः¸या माणसां
पासून तो पराÂम बनतो
कृताथªता, समाधान आिण आनंद यावłन ठरवÐयास पराÂमभावा पासून ®िमक वाचू
शकतो असे मा³सª Ìहणतो. पर आÂम भावामुळे माणसाची सजªनशीलता मारली जाते.
Âयामुळे तो नĶ करा व करावयाचा असेल तर उÂपÆन व उÂपादनाचे वाटप ÿÂयेकाला
Âया¸या आवÔयकतेनुसार आिण ÿÂयेकाला Âया¸या कामानुसार Óहायला हवे. तरच
समतेवर आधाåरत समाज िनिमªती होईल, अशी आशा मा³सª Óयĉ करतो. या संकÐपने
वłन कालª मा³सªचे þĶेपण िसĦ होते. मा³सªची पराÂमभावाची संकÐपना मानवाला
आÂमभान देणारी आहे.
मा³सªचे वगª संघषª संकÐपना:
साÌयवादाचा जाहीरनामा ( Communist Menifesto)
वगª संघषाª¸या तßव²ानाने सुł होतो. यामÅये कालª मा³सª Ìहणतो:
मानवी समाजाचा इितहास हा कायª संघषाªचा इितहास आहे. मालक व मजूर Öवतंý माणसे
व गुलाम ®ीमंत आिण गरीब, जमीनदार आिण कुळ, कारखानदार , आिण कामगार ,
थोड³यांत शोÕय आिण शोषक हे दोÆही वगª आपापसात संघषª करीत आले आहेत.हा संघषª
कधी गुĮ तर कधी उघडपणे सतत चालूच आहे. या संघषाªत कधी øांती होऊन नवा समाज
िनमाªण झाला, तर कधी दोÆहीही वगªनĶ होऊन समाजÓयवÖथा िनमाªण झाली.
मा³सª¸या वगª संघषाªची बीज हेगेल¸या िवचार ĬंĬ वादात िदसून येतात. ºयाला तो भौितक
ĬंĬ वादाचे Öवłप देतो. मा³सªने िभÆन-िभÆन वगª काळा¸या ओघात िनमाªण झाÐयाचे
Ìहटले आहे, ÂयामÅये ÿामु´याने सुŁवातास िनमाªण झालेला ºयाचा आधार आिथªक तßव munotes.in
Page 29
सामािजक जाणीव
29 आहे असा मालक आिण नोकराचा वगª होय. पुढे Âयातुनच Öवतंý माणसे आिण गुलाम असा
वगª िनमाªण झाला. ®ीमंत आिण गरीब हा आिथªक िवषमता दशªक वगª जमीनदार आिण कुळ
हा मालकì ह³काधाåरत वगª तर कारखानदार आिण कामगार हा औīोिगक ÿगती नंतर चा
भांडवल वाīां¸या ÿभाव काळातील वगª असे कालपरÂवे िनमाªण झालेले वगª तो अधोरेिखत
करतो.
मा³सª¸या मते या सवªच वगा«मÅये कमी अिधक, ÖपĶ सोपा असा संघषª तर िदसतोच पण
या संघषाªला औīोिगकìकरणानंतर तीĄ Öवłप ÿाĮ झाले. खरतर हा संघषª ‘आहे रे’
(Haves), आिण ‘ नाही रे’ (Have Not) यां¸यातील होता. भांडवलवादी अथªÓयवÖथेत
®ीमंत अिधक ®ीमंत होत जातो तर गरीब अिधक गरीब होत जातो. एवढेच नाही तर
आपला Öवाथª साधÁयासाठी ®िमक वगª गरीब वगाªला जाणीवपूवªक गरीब ठेवतो. हा छुपा
हेतू एक ना एक िदवस गरीब वगाª¸या ल±ात येतो. Âयाचा वतªमान Âयाला असĻ होतो,
भूतकाळाचे Öमरण वेदना दायक ठरते आिण भिवÕयातही हे असेच चालू राहणार का? हा
ÿij Âयाला अÖवÖथ करतो. Ìहणून मा³सª Ìहणतो , हा वगª संघषª कł लागतो यात आIJयª
असे काही नाही. हे आिथªक िवषमतेवर आधाåरत वगª कधी कारखानदार-मजूर, जमीनदार -
शेतमजूर अशा Öवłपाचे असतात. पण या संघषª या कडे मा³सª िवधायक ŀĶीने पाहतो हे
महßवाचे आहे.
या संघषाªतूनच øांितकारक पåरवतªनाची अपे±ा Óयĉ करतो. हे पåरवतªन समाजवादी-
साÌयवादी समाजÓयवÖथेला जÆम देईल अशी खाýी Âयाला वाटते.
कालª मा³सª चा वगª संघषाª¸या तßव²ानाने जगभरात वगª जाणीव व िनमाªण होÁयास सहाÍय
झाले. पुढे Âयाची पåरणीती øांतीमÅये झाली. अनेक िठकाणी अशा øांÂया झाÐया असÐया
तरी वगª िवरिहत समाजाची कालª मा³सª ची संकÐपना एक आदशªवादी संकÐपनाच ठरली.
पण यामुळे कालª मा³सª ¸या वगªिवरिहत समाजा¸या िवचाराचे महÂव कमी होत नाही.
वगª संघषाª¸या या ÿिøयेमÅये मा³सªचा मते ‘ नाही रे’ वगª गरज वं तांचा वगª असÐयाने
Âयां¸यामÅये समÖयांची समानता ( समदु:खी) असÐयाने तो संघषª करÁया¸या हेतूनेच
संघिटत होतो. तर भांडवलदारांचा वगª असंघिटत Öवłपाचा असतो. पण या वगाªकडे
संप°ी एकवटलेली असते. ‘नाही रे’ मÅये दाåरþ्य वाढीस लागते, भांडवलदार कामगारांचे
शोषण कł लागतात. ‘बळी तो कानिपळी ’ जंगली Æयाय, येथे ÿÂय±ात येतो.
भांडवलदारांची आपापसातील Öपधाª देखील कामगार वगाª¸या मुळावरच येते.
भांडवलातील वाढ हा एकमेव उĥेश ठेवून चालणारे कल कारखाने, उīोग कामगारां¸या
िहताकडे जाणीवपूवªक दुलª± करतात. पण भांडवलदारांनी मÅये असणारा अंतिवªरोध हाच
Âयां¸या िवनाशाचे कारण ठरतो, असे मा³सª Ìहणतो.
संघषाªतील िवषमता:
तुÐयबळ Óयĉì वा Óयĉì समूहातील संघषª समजÁयासारखा असतो. असा संघषª हाच
ÿामु´याने होत असताना िदसून येतो. पण येथे भांडवलदार व कामगार यां¸यात कमालीची
आिथªक िवषमता िदसून येते. या लढ्यात आिथªक संपÆनते मुळे साधनां¸या बाबतीत
भांडवलदार सरस ठरतात. Âयामुळे Âयांची िवजयाची श³यता अिधक असते. मा³सªला munotes.in
Page 30
सामािजक तßव²ान
30 तरीही असे वाटते कì कामगार संघटने¸या माÅयमातून ह³कासाठी संघषª करील आिण
िवजयीही होईल. कामगार संघटनांची ताकद मा³सª ओळखून होता.
वगªसंघषª होऊन राºय िवरिहत , वगª िवरिहत समाज जरी ÿÂय±ात आला नसला तरी कालª
मा³सªने वाजवलेली ही धो³याची घंटा भांडवलदारां¸या कानात खणखणू लागली.
कामगारांचे संघटन आिण Âयातून होणारा संभाÓय संघषª टाळÁयासाठी आपले अिÖतÂव
अबािधत राहÁयासाठी कामगारां¸या गरजा, मागÁया यांकडे अगितकतेने का होईना,
भांडवलदारांना ल± घालावे लागले. जगभरात कामगार िवषय झालेले कायदे यामÅये
मा³ सª¸या िवचारांचा मोलाचा वाटा आहे.
शोषणमुĉ समाजासाठी वगªसंघषª:
समतेवर आधाåरत असणारा समाजच शोषण रिहत असतो. पण समतेवर आधाåरत समाज
रचना ही काळाची देणं असून Âयासाठी ÿयÂनांची पराकाķा, संघटन आवÔयक असते.
यासाठी सामािजक पåरवतªनाची आवÔयकता असते. वगªसंघषª अशा पåरवतªनास बळ
देतात. समाजात मूलभूत बदल घडवÁयासाठी राजकìय स°ा महßवाची ठरते . Ìहणून
स°ा संपादनाथª सुĦा संघिटत संघषाªची आवÔयकता असते. असे न झाÐयास राजस°ा
भांडवल वाīां¸या इशाöयावर नाचते व पåरणाम ‘नाही रे’ वगª दाबला जातो. Ìहणून
राजकìय स°ा हÖतगत कŁन कामगारांची हòकूमशाही ÿÖथािपत करणे आवÔयक आहे,
असे मा³सª Ìहणतो.
वगªसंघषª ÿयÂनपूवªकच:
वगª संघषª हा आपोआप होणारी काळा¸या ओघा ल घटना नसून Âयासाठी रचनाबĦ,
िवचारपूवªक ÿयÂनांची आवÔयकता आहे. कामगारांनी लोकां¸या मनात संघषाªची
आवÔयकता उभी केली पािहजे. बलाढ्य Óयĉéशी हा संघषª आहे Ìहणून हतबल न होता,
या संघषाªतून झाला तर फायदाच होईल नुकसान नाही, हे िवचारात घेणे आवÔयक आहे.
या संदभाªत मा³सª कामगारांना Ìहणतो, ‘ Workers of the world, unite ! You have
nothing to lose but your chains !
अशा ÿकारे जगातील कामगारांना संघिटत होऊन संघषª करÁयास ÿवृ° करणारा मा³सª
Ìहणतो , गमावÁयासारखे काय आहे तुम¸याकडे उलट तुÌही गुलामीचा साखळदंडातुन मुĉ
Óहाल. वगª संघषाªतूनच समाज वगª िवरिहत आिण राºय िवरहीत बनेल. Óयĉìला सुखी,
समाधानी व Æयायपूणª जीवन यातूनच िमळू शकते, असे मा³सªला वाटते.
वंशभेद- ĀाÆट्ज फॅनन
वंश आिण जात या दोन ®ेÁया आहेत. वंश सुŁवातीला समान भाषा बोलणाöया लोकां¸या
एकिýत समूहातून िवकिस त झाला आिण नंतर राÕůवादा¸या इतर नवजात कÐपनेत
िमसळ ला. भा िष क आिण राÕůीय वांिश क ओळखéनी जैिवक वंशा¸या कÐपनेला मागª िदला.
'आयªन' या संकÐपनेची उÂ øांती यासाठी एक उ°म उदाह रण देते- इंडो-आयªन भाषा
कुटुंबाशी संबंिधत भाषा बोलणाöया लोकांसाठी ही सं²ा Ìहणून सुŁवात झाली परंतु 20 Óया
शतका पय«त ती राÕůीय बनली आिण अिधक महßवाचे Ìहणजे जैिवक ®ेणी. नाझी munotes.in
Page 31
सामािजक जाणीव
31 जमªनीमÅये ºयू हे आयª लोकां¸या बरोबरीचे नÓहते असे नाही तर ते जमªन राÕůाचाच एक
भाग होÁयासाठी अयोµय असÐयाचे मानले जात होते. आिĀकन लोक युरोिपयन
लोकांपासून कसे वेगळे झाले हे जैिवक शयªतीचे दुसरे वैिश Õ ट्यपूणª उदाहर ण पािहले जाऊ
शकते. ÿÂ येक वंश ओळखताना Â यां¸या Â वचे¸या रंगावर भर िदला जात होता आिण हे
ÿÂ येक वंशासाठी - पांढरा, काळा, तपिकरी असे Öवीकृत नामकरण होईल.
Āँट्झ फॅनॉनचे मु´य कायª 'Êलॅक िÖ क न, Óहाइट मा Öक' हा एक अनोखा उपøम आहे
ºयामÅये मनोिवÔ लेषणा¸या आधारे वांिश क संबंधांचा अËयास करÁयाचा ÿय Â न केला
जातो, एक þुĶी जी सामाÆयतः कौटुंिबक आिण ल§िगक संबंधाचा अËयास करÁयासाठी
राखीव होती. फॅनॉन¸या वसाहतवादी िवषया¸या अनुभवामुळे Â याला Â या¸या युरोिपयन
िश ±णातून िमळालेले ²ान उलटे करता आले आिण ते आताप य«त टी ¸या क±ेबाहेर
असलेÐया वÖतूवर लागू केले. तßव²ान आिण मनोिवĴेषण हे िवषय Â यांनी हाताळले.
फॅनॉनसाठी स°ाशाÖ ý Öवतःच , काÑया Óयĉìची िÖ थ ती Óयĉ करÁयासाठी अपुरी होती,
कारण ती काÑया मा णसा¸या िजवंत अनुभवाचा िवचार करत नÓहती. केवळ गोरे पुŁष
(आिण काही िľ या) होते ºयांनी स°ाशाÖ ýाबĥल िल िहले आिण Ìह णूनच हा िवषय Â यां¸या
पूवाªúहाने डागलेला होता. या पूवाªúहाचा ÿ ितकार करÁयासाठी , फॅनॉन 'िनúो Öटेट ऑफ
बीइंग' ¸या वैिश Õ ट्यांवर िवÖततृ िपणे चचाª करतो.
फॅनॉनसाठी, “सËय बनने” ही Öवतःच एक िश Öतिÿय ®ेणी बनली आहे. तो Ìहणतो,
“अँिटÐसमÅये अिधकृतपणे बोलली जा णारी भाषा Ā¤च आहे; मुलांनी øेओल वापरत नाही
याची खा ýी करÁयासाठी िश ±क Â यां¸यावर बारीक नजर ठेवतात … असे िदसते, मग
समÖया अशी आहे: अँिटÐसमÅये, िā टनीमÅये, एक बोली आहे आिण Ā¤च भाषा आहे. पण
हे खोटे आहे, कारण āेटन लोक Öवतःला Ā¤च लोकांपे±ा किनÕ ठ समजतात. āेटन लोक
कधीच गोö या माणसाने सुसंÖकृत झाले नाहीत. ” अँिटिलसची वसाह त आिण िā टनी¸या
Ā¤च ÿदेशातील फरक हा राजकìय आहे आिण संबंिधत बोलéना ºया प Ħतीने वागवले जाते
 यावłन ते खोलवर ÿ ितिबंिबत होते. कृÕ णवणêय माणसाची भाषा आिण काÑया माणसाला
संबोधणे हे वणªĬेषी आिण वसाहतवादी पूवªकÐपनांĬारे कसे िवचिलत केले जाते यावर
फॅनॉन पुढे िनåर±णे नŌदवतात - गोरा माणूस कृÕ णवणêय माणसाला कसे अभªक बनवतो
आिण ÿौढांÿमाणे Â या¸याशी कसे बोलतो ; गोरा मा णूस काÑया मा णसा¸या िवरोधा त
“Â याला वगêकरण करÁया¸या , Â याला तुłंगात टाकÁया¸या , Â याला आ िदम बनवÁया¸या ,
 याला ĂĶ बनवÁया¸या ” पĦतीने भाषा वापरतो .
एका सुिश ि± त कृÕ णवणêय माणसाने एक चांगला काळा मा णूस Ìहणून वागणे अपेि± त आहे-
जसे कì पांढö या माणसाने पåरभािष त केले आहे. तर, भाषा, संÖकृती आिण वंश
(संÖकृतीचा मागª Ìहणून भाषा , आिण वंशाचे च ि◌Æहक Ìहणून संÖकृती) यां¸यातील िýवार
संबंध कृÕ णवणêय माणसाला दडपून ठेवÁयासाठी, Öवत:बĥल अ िनिÔ च त आिण दाÖय
ठेवÁयासाठी एकिýत होतात. गोö या माणसा¸या मानकांिवŁĦ या सात Â यपूणª बदनामी
आिण िनणªयाबĥल काÑया मा णसाचा ÿ ितसाद Ìह णजे फॅनॉन ºयाला 'पािसंग' Ìहणतो ते
करणे – ºयामÅये एखाīा अ Â याचाåरत वंशातील Óयĉìने तो ÿबळ वंशातील आहे, असे
वागÁ याचा ÿयÂ न केला, जेणेकłन Â याला माÆयता िमळेल व अिधक आदर िमळेल.
फॅनन¸या मते, यासाठी स वाªत उपयुĉ साधन Ìहणजे ÿभावी वंशाची भाषा िशकणे (येथे, munotes.in
Page 32
सामािजक तßव²ान
32 गोöया मा णसाची). फॅनॉन दोन वंशांमधील संबंधाचे वणªन कसे करतात हे समजून
घेÁयासाठी उ°ीणª होणे ही एक मÅयव तê संकÐपना आहे; कृÕ णवणêय लोकांĬारे अनुकरण
करणे हे गोरेपणा िट कवून ठेवÁयाचे कारण आहे. पांढö या आदशा«ची पुÕ ट ी कłन आिण
 यां¸याशी जुळवून घेऊन, गोरेपणा हा ÿभावी राहतो आिण गोö यांसाठी स°ेत ÿवेश ÿदान
करतो , तर काही कृÕ णवणêय लोक Â यातला वाटा िमळवू शकतात.
फॅनॉनला असे िदसून आले कì कृÕ णवणêय पुŁष आिण िÖ ý या गोö या ÿेमéना घेऊन वांिश क
अंतरावर मात करÁयाचा ÿयÂ न करता त. अनुभव आिण िसĦांत यां¸या आधारे, तो असा
युि³ त वाद करतो कì आंतरजातीय ÿेम बहòतेक वेळा कृÕ णवणêय लोकां¸या िनÌन दजाªच
ÿितिबंिबध करते, जे उ¸च संÖकृतीचे ÿवेशĬार Ìहणून Â यां¸या ĵेत भागीदारांकडे पाहतात.
तथािप , Â यांचे सततचे ÿयÂ न त् यां¸या काळेपणाची वÖतुिÖ थ ती लपवू शकत नाहीत आिण
ही वÖतुिÖ थ ती कृÕ णवणêय लोकांसमोर वारंवार येते, ºयामुळे Â यांना मोठा ýास होतो आिण
 यां¸यातील Öवा िभ मान गमवला जातो. गोöयांसाठी काÑयाची इ¸छा, तसेच काÑयासाठी
गोयागची इ¸छा ही नेहमीच वांिश क भेदांवर उपाय असू शकत नाही. हे बहòधा असे एक
िथ एटर आहे िजथे वांिश क वचªÖव गाजते. फॅनॉनचे िनराशावादी मूÐयांकन असे आहे कì
वांिश क जीवनातील स वाªत खाज गी इंटरÖटीस देखील वंशापासून मुĉ नाहीत.
एम. मॅनोनी यां¸या ÿॉÖपेरो आिण कॅिलबन: सायकॉलॉजी ऑफ कॉलोनायझेशन¸या िदशेने
टीका Ìह णून िलिहलेÐया 'द सो कॉÐड िडप¤डÆसी कॉÌ प् ले³स ऑफ कॉलोनाइºड पीपÐस'
शीषªकाचा पाठ , कृÕ णवणêय माणसाला Â या¸या अिµ न परी±ेसाठी दोष देणाö या युि³ त वादांना
संबोिधत करतो - कì Â याने गुÈ तपणे वसाहत केली होती, वचªÖव गाजवायचे होते िकंवा तो
अ±म होता Ìह णून. फॅनॉन येथे ºयू आिण नीúो¸या िÖ थ तीत अनेक समांतरता िनमाªण
करतो , साýªवर रेखाटतो. ºयू आिण Êलॅक मॅन या दोघांची Óया´या गोö या माणसाने Â यांना
कशी पाहावी ला गेल Â यानुसार केली जाते; ºयू आिण कृÕ णवणêय बदनामी होणाö या
माणसा¸या ओळखीचे आवÔयक घटक आहे. काÐप िनक ÿितमा ºयां¸या िवरोधा त तो
Öवतःला प åरभािष त करतो , गोö या माणसा¸या Öवत:¸या फसिवुकìतून िनमाªण झालेÐया या
काÐप िनक ÿितमा काहीवेळा ºयू आिण कृÕ णवणêय Öवत: Öवीकारतात. ते Â यां¸याबĥल¸या
पांढö या माणसा¸या कÐपनांना आंतåरक बनवतात आिण Â यांनी जे आंतåरक केले आहे ते
पार पाडतात , ºयामुळे एक दुÕ टचø िनमाªण होते िजथे पांढö या माणसाची काÐप िनक
ÿितमा खरी ठरते.
कृÕ णवणêय माणसाला सतत आठव ण कłन िदली जाते कì तो ÿ थम आिण स वाªत
महßवाचा का ळा आहे, आिण नेहमीच माणूस नाही. Â याला पयाªयाने अिवकिस त, किनÕ ठ
Ìहणून, पशुवादी Ìहणून, वचªÖवाची गरज Ìह णून िचिýत केले आहे. अशा संकÐपनांमधून
कृÕ णवणêय माणसा¸या पौŁषÂकव , मूखªपणा , पाशवीप णा इÂ यादéबĥल¸या कथा येतात.
गोरेपुŁष काÑया पुŁषांना “अÆय” करतात आिण Â यां¸याबĥल सोयीÖकर सिमकांचा शोध
लावतात ºयामुळे Â यांना कृÕ णवणêय पुŁषांचे “इतर” Ìहणून Â यांचा दजाª िटकवून ठेवता
येतो, Â यामुळे Â यांची ओळख पटते.
फॅनन Ìहणतात, िनकृÕ ट Ìहणून िचिýत केÐयामुळे, कृÕ णवणêयांनी Öवतःहóन किनÕ ठतेची
भावना िवकािस त केली आहे. ÖवातंÞय कृÕ णवणêयांना गोö यांपासून मुĉ करेल आिण munotes.in
Page 33
सामािजक जाणीव
33 कृÕ णवणêया ची मुĉì आहे जी गोö यांना Â यांची ओळख काÑयापासून वेगळी कł देईल.
तेÓहाच गोö यांना Öवतःला िवłĦ पåरभािष त करÁयासाठी कृÕ णवणêयांची गरज उरणार
नाही.
फॅनन¸या मते, जे काही वंशांना वश करतात आिण Â यांना अमानवीय बनवतात ,
 यां¸यासाठी िवīमान वांिश क संबंधांचे उ¸चाटन हा एकमेव मागª आहे ºयाĬारे खरे
ÖवातंÞय वापरले जाऊ शकते. िकंबहòना, या यंýणांचे अिÖ त Â व हेच ÖवातंÞयावर गदा येत
असÐयाचे ल±ण आहे. Óयि³ त ÖवातंÞय हे ºया ÓयवÖ थेखाली Óयĉì ज गते Â या ÿणालीशी
वंशासार´या दडपशाही¸या बाबतीत बंधनकारक आहे.
जातीÓयवÖथा डॉ³टर आंबेडकर:
मला असे सांगÁयात आले कì ÖवातंÞय, समता व बंधूतेशी अनुłप अशा धमª तßवासाठी
बाहेर¸या मागा«नी उसनवारी करÁयाची आवÔयकता नसून ती तßवे तुÌही उपिनषदांततून
काढू शकाल.- डॉ³टर आंबेडकर.
िहंदू समाज हा जेÓहा जातीिवरिहत समाज बनेल तेÓहाच Âयाला Âयाचे Öवतःचे संर±ण
करÁयाइतपत सामÃयª ÿाĮ होÁयाची आशा करता येऊ शकेल, अशा आंतåरक शĉì वाचून
िहंदूंसाठी ‘Öवराºय ’ हे गुलामिगरी कडे टाकलेले पाऊल ठरेल.- डॉ³टर आंबेडकर.
जात नाही ती ‘जात’ असं जे Ìहटलं जातं दाŁण वाÖतव दशªक आहे. कारण ितला पाठबळ
िमळालं आहे ते धमाªचं, धमªशाľाचं, सनातÆयांच, परंपरांचं, अिभमान आिण
अिÖमतेचं, जात सोडून देखील दुÕकर होत चाललं आहे. कामाची िवभागणी Ìहणून
जाितकडं पािहलं जातं. जातीिनहाय कामाकडे धमª Ìहणून पािहलं जातं. समाजा¸या िविवध
आवÔयकता पुरवÁयासाठी ची ÓयवÖथा Ìहणून पािहलं जातं. जा ितकडे बघÁयाचे अनेक
ŀिĶकोन आहेत, अनेक असू शकतात. िवधायक आहेत तसेच िवÅवंसकही
आहेत.जातीयता वा जाितभेद ही जातीची नकाराÂमक बाजू. जातीची उतरंड हे Âयाचंच
एक łप. जातीभेदाची भयानकता सवª²ात आहे. पण असे असले तरी ते Ìहणतात ना, ‘
ºयाचं जळतं Âयालाच कळतं’ जातीची दाहकता ºयांनी ÿÂय± अनुभवली आहे Âयांची
जातीबĥल , जाती ÓयवÖथेबĥलची मत अथाªतच Öवानुभवातून आलेली, वेदनेतून आलेली
Ìहणून काहीशी धारदार अशी असतील तर Âयात आIJयª नाही. डॉ³टर आंबेडकर हे याचे
ºवलंत उदाहरण होय. पण आंबेडकरांची जाितÓयवÖथेचे बĥलची मते ही केवळ
िजवनानुभवातून आली नाहीत , तर या मतांतून Âयांचे समाजशाľ, इितहास , धमªशाľ
आदéचे सखोल अÅययन िदसून येते.
Âयामुळेच आंबेडकरां¸या िवचारांनी मÅये संिदµधता नाही तर ÖपĶता, भावना िवषयच नाही
तर तकª कुशलता िदसून येते. आंबेडकरांनी जातीची अनावÔयकता व भयानकता
जगासमोर मांडली ती ऐितहािसक आिण वतªमानातील घटनां¸या संदभाªसिहत. पण
एवढ्यावरच ते थांबले नाहीत तर जाती िवÅवंसनांसाठी ठोस उपाययोजनांची तरतूदही
Âयांनी केली. जात, जाितभेदनĶ करÁयासाठी चे जे काही ÿयÂन सवª Öतरातील लोकांकडून
झालेत Âयाची आंबेडकरांनी दखल घेत Âयां¸याबĥल कृत²ता Óयĉ केलीच पण तोवर असे munotes.in
Page 34
सामािजक तßव²ान
34 या संदभाªतील उपाय कसे ताÂपुरते, जुजबी आिण कधी-कधी जाितÓयवÖथेला पुÆहा
नÓयाने, नÓया ÖवŁपात िटकवणारे आहेत हेही दाखवून िदले.
डॉ³टर आंबेडकरांची जातीिवषयक मते ही Âयां¸या भाषणांतून Óयĉ झालेली आहेत. पैकì
‘अॅिनहीलेशन ऑफ काÖट’ हे आंबेडकरांचे असेच एक भाषण पडल हे न झालेले भाषण
आहे. १९३६ मÅये लाहोर¸या जात-पात-तोडक मंडळा¸या वािषªक पåरषदेसाठी
आंबेडकरांनी हे तयार केले होते, परंतु या भाषणात Óयĉ झालेली मते पåरषदेला मानवणार
नाहीत या कारणाÖतव Öवागत सिमतीने रĥ केले होते. या नंतर पिÊलश झालेÐया या
पुÖतकात आंबेडकरांनी जात काय आहे, ितचा उगम , जातीÓयवÖथा , जाितभेद
िनमूªलनासाठीचे अनेकिवध ÿयÂन आिण जातीचे मुळासकट उ¸चाटन करÁया¸या
उपाययोजनांची सिवÖतर मांडणी केली आहे.
जातीÓयवÖथा:
आंबेडकरां¸या मते िहंदू धमाªत असणारी जात ही जÆमजात अशा Öवłपाची आहे. ®माचे
िवभाजन केले आहे असे Ìहटले जाते. पण या िठकाणी फĉ समाजाचेच नाही तर ®िमकांचे
िवभाजन केलेले आढळते. हे िवभाजन साधारण असून जलबंद कÈÈयांÿमाणे (Water
tight Compartment) आहे. यामÅये एकास दुसöयाचा Óयवसाय करÁयाची ÓयवÖथा
नाही आिण मुभाही नाही. जातéमÅये समानता नसून उतरंड आहे. या उतरंडीमुळे वर¸या
®ेणीत असणाöयांमÅये जातीय अिभमान आहे तर इतर जाती धान बĥल तेढ, ितरÖकार व
हलकेपणाची भावना आहे. आंतरजातीय िववाह होत नाही व आंतरजातीय सहभोजने सुĦा
होत नाही. क जात दुसö या जातीपासून कायमची दूर राहील अशी पĦतशीर रचना केलेली
आहे. Óयवसाय िनवडीचे ÖवातंÞय या जाती ÓयवÖथेत नाही, Óयवसाय बदलÁयाची
मोकळीकही नाही. पåरिÖथतीनुसार Óयवसाय बदलता येत नसÐयाने तोच तो Óयवसाय
करणाö यांवर बöयाचदा उपासमारी ची वेळ येते. Âयामुळे बेकारी¸या कारणांपैकì
जाितÓयवÖथा हे एक महßवाचे कारण आहे.
आंबेडकर Ìहणतात, आईवडीलांचा सामािजक दजाª जातीवłन िनिIJत होतो, गुणव°ेवłन
नाही. जातीÓयवÖथेत ®मांचे िवभाजन हे गुणव°ेवर, ±मतेवर वा आवडीवर अवलंबून
नसून जÆमावर आधाåरत असÐयाने Óयĉì¸या कलागुणांना, ±मतांना ÂयामÅये जागा नाही.
माणूस ºया जातीत जÆमला Âया जातीला िदलेली कामे करणे हे Âयाला Âया¸या दिहवा
वłन िमळाले आहे, असे समजले जाते, व तसे िबंबवÐया जाते.
जातीÓयवÖथेत असणारी ®ेणीबĦता ही जातीय ®ेķ-किनķÂवास कारणीभूत आहे. ÿÂयेक
जात Öवतःला इतरांपे±ा ®ेķ मानÁयात धÆय मानते. अशा ÿकारे आंबेडकरां¸या मते,
जÆमाĬारे ÿाĮ होणारे अनेक Óयवसाय िहंदूंनी तु¸छ मानलेले आहेत. आला का Âयाचा
पåरणाम या Óयावसाियकां¸या मनावर होतो. Ìहणून आंबेडकरां¸या मते जातीÓयवÖथा ही
घातक ÓयवÖथा आहे.
munotes.in
Page 35
सामािजक जाणीव
35 वणªÓयवÖथा:
खरंतर जाितÓयवÖथेचे मूळ Ìहणून आंबेडकर वणª ÓयवÖथेकडे पाहतात. वणªÓयवÖथेचे
मÅये चार वणª असÐयाने यास चातुवªÁयª असे Ìहटले जाते. āाĺण, ±िýय , वैÔय आिण
शूþअशी ही वण¥ असून यामÅये कामांची िवभागणी केलेली आढळते. ²ानúहण व ²ानदान
हे āाĺणांचे काम, संर±ण करणे, राजकारभार पाहणे ±ýीयांचे कायª. शेती, Óयापार उिदम
इÂयादी वैÔय वणाªची कामे असून ýैवािणªकांना सेवा पुरिवणे हे शूþांचे काम समजले जात
असे. चारही वण¥ जÆमावर नाहीतर गुणांवर व कमा«वर आधाåरत असÐयाचे सांिगतले जाते.
आयª समाजाची मंडळी चारहजार जातéपे±ा या चार वणा«ना आपला समाज संघटनेचा
आदशª मानतात.
आंबेडकरांना माý वणªÓयवÖथा ही गुणांवर आधाåरत होती जÆमावर नाही हे माÆय नाही.
चातुवªÁयाªवर ते भावनाÂमक नाहीतर तािकªक हÐला करतात. चातुवªÁयांमÅये कशी
एकमेकांचा Óयवसाय करÁयाची बंदी होती जर एखाīाने असा इतरांचा Óयवसाय केÐयास
िवशेषतः शूþ वणाªने, Âया¸यासाठी कशी धमªशाľात िश±ेची तरतूद करÁयात आली होती
याचा संदभª ते देतात. चातुवªÁयª ÓयवÖथेत िľयांचा िवचार केलेला आहे का ? असा ÿij ते
उपिÖथत करतात. मॅनेजर पुŁषाला Ìहणजे ित¸या पतीला जÆमाने िमळालेला Óयवसायच
करावा लागत असेल तर चातुवªÁय गुणांवर आधाåरत अशी ÓयवÖथा होती, या मतास अथª
उरतं असÐयाचे ते नमूद करतात.
जातीचे दाहक łप:
जाितभेद व Âयातून िनमाªण झालेली उ¸च-नीचता याची काही उदाहरणे आंबेडकर देतात.
पेशवे काळाची िÖथती ते दशªिवतात. आंबेडकर Ìहणतात िहंदू समाजÓयवÖथेने पंच अंश
असणाöया देशातील जनतेला अÖपृÔय (Untouchable) बनवले आहे. पेशवे काळात या
अÖपृÔयांना चुकून Öपशª होऊ नये Ìहणून व आपण िवटाळले जाऊ नये Ìहणून Âयां¸या
ओळखीÖतव Âयाला काळा दोरा गÑयात मनगटात बांधÁयाचे सांिगतले जायचे.
रÖÂयावłन जाताना पाऊल उमटू नये Ìहणून कमरेला खराटा बांधला जायचा.
अÖपृÔययाने रÖÂयावर थुंकले तर िवटाळ होईल Ìहणून Âया¸या गÑयात मडके बांधले
जायचे, जेणेकłन तो मड³यात थुंकेल
मÅयभारतातील बलाई नावा¸या अÖपृÔय जमातीवर लावलेÐया कठोर िनब«धांचा आंबेडकर
उÐलेख करतात. कोणते कपडे घालावे, काय करावे, काय कł नये यासंदभाªत िनब«ध
होते. िनब«ध माÆय नसतील तर गावाबाहेर काढणे. असे ÿकार होत होते. िश±णाची सुĦा
बंदी होती.
गुजरात मधील काही घटनांचा संदभª देत अÖपृÔयांनी धातूची भांडी वापł नये एवढेच नाही
तर सवणा«चा सारखे िमķाÆन, तूप बगैर यांनी युĉ भोजन खाणे व खाऊ घालने
मुजोरपणाचे आहे, असे समजणाöया वगाª¸या मानिसकतेवर आंबेडकरांनी ÿकाश टाकला. munotes.in
Page 36
सामािजक तßव²ान
36 Öवतः आंबेडकरांना िश±ण घेत असताना, नोकरी करत असताना पदाने कमी असलेÐया
सवणा«कडून िमळालेली वागणूक सुĦा याचे उदाहरण आहे.
Âयामुळे आंबेडकर Ìहणतात, जाितÓयवÖथेने िहंदूंना िवघिटत केले व अनैितक बनवले
आहे. जाती पĦती सामूिहक कृतीला ÿितबंध करते आिण सामूिहक कृतीला ÿितबंध केला
गेÐयामुळे ितने िहंदूंना एकािÂमकृत जीवन जाला गेली आिण Öवजनांिवषयी जाणीव
असलेला एक समाज होÁयास ÿितबंध केला आहे. भावी िपढ्यांबĥल काळजी Óयĉ
करताना ते Ìहणतात कì, जातीचे अिÖतÂव आिण ितची जाणीव व येÂया िपढ्यांमÅये पूवª
úहाचे वातावरण िनमाªण करील व Âयातून सामािजक ऐ³याला तडे जातील.
जातीला साधन बनवून उ¸च जातीतील िहंदूंनी िनÌन समजÐया जाणाöया जातéचा
सांÖकृितक Öतर सुधारÁयास अडथळा आणला आहे. सुधारणे िवŁĦ जात हे
सनातÆयां¸या हातातील हÂयार बनले आहे.
एवढेच नाही तर आंबेडकर पुढे असेही Ìहणतात कì, िहंदूंनी आपÐया जातीतील
िहतसंबंधांना महÂव देऊन देशþोह केला आहे.
जाितÓयवÖथेचे समथªन:
जात चांगली आहे असे Ìहणणारे व Âयासाठी युĉì वादक करणारेही आहेत. ®मिवभाजन
Ìहणून जात आवÔयक असÐयाचे मत मांडले जाते. Âयानुसार ते Ìहणतात कì, कुठÐयाही
सुसंÖकृत समाजात ®मिवभाजन जर आवÔयक असेल तर जाित ÿथेमÅये गैर काही नाही.
आंबेडकर याला नाकारताना हे समाजाचेच नाही तर ®िमकांचे ही िवभाजन असÐयाचे
दाखवून देतात.
जीवशाľीय ŀĶ्या वंशवृĦी व रĉशुĦी याची जपणूक करणे हा जातीचा उĥेश असÐयाचे
Ìहटले जाते. यासंबंधी ®ी डी. आर. भांडारकर यांचा दाखला देत आंबेडकर Ìहणतात,
शुĦ वंशाची माणसे कोठेच अिÖतÂवात नसून जगातील सवª भागांमÅये सवª वंषांचे िम®ण
झालेले आहे. याच बरोबर ते Ìहणतात कì, ‘ जे शाľ² शुĦीवर िवĵास ठेवतात ते शाľ²
देखील वेगवेगळे वंश हे माणसां¸या वेगवेगÑया जाती घडिवतात असे खाýीपूवªक सांगत
नाही.
जातीचे िवÅवंसन :
जाती नाशासाठी जुजबी उपाय कुचकामी ठरतात Ìहणून Âयासाठी ठोस उपाययोजना
करायला हÓयात असे आंबेडकर Ìहणतात. पोट जाती चा नाश केÐयाने जात नĶ होईल
असे Ìहणणे योµय नसून Âयाने जाती अिधक बळकट बनतील व असा उपाय अÓयवहायª
आहे, असे ते Ìहणतात, तर अंतरजातीय भोजने हा जातीभेद अÆनाचा अपुरा उपाय असून
सह भोजनातून जातीची जाणीव व नाहीशी न झा Ðयाचा अनुभव ते सांगतात.
जाती नाशाचे दोनच उपाय ÿभावी असÐयाचे आंबेडकर Ìहणतात
१. आंतरजातीय िववाह
२.धािमªक सुधारणा munotes.in
Page 37
सामािजक जाणीव
37 आंतरजातीय िववाहाने रĉाची नाती िनमाªण होऊन शýुÂव, वेगळेपण नाहीसे होईल Ìहणून
िववाहांची अशा िहंदू समाजाला अÂयंत आवÔयकता आहे असे आंबेडकर Ìहणतात.
धािमªक सुधारणांची गरज Óयĉ करताना ते Ìहणतात कì, िहंदू अमानुष आहेत Ìहणून जात
चाळत नसुन Âयां¸यामÅये ती धमाªने िबंबवली आहे. Ìहणून धमª शाľां¸या पािवÞयावरील
®Ħा नĶ करणे आवÔयक आहे. बुĦ, गुŁनानक यांनीही शाľ ÿामाÁय नाकारले आहे.
जात नĶ करÁयाचे उपाय सांगून आंबेडकर थांबत नाहीत. तर आदशª समाज कसा असावा
यावरही Âयांनी मत Óयĉ केले आहे. आंबेडकरां¸या मते ÖवातंÞय, समता व बंधूता यावर
आधारीत असलेला समाज हाच आदशª समाज आहे. असा आदशª समाज िनमाªण
करÁया साठीचा िवचार उपिनषदांत सांिगतलेला आहे असे आपणास कळाले असÐयाचे ही
आंबेडकर Ìहणतात.ÖवातंÞय, समता व बंधुता Âयाची तÂवे उपिनषदांत िमळतात, असे
आपणांस कळाले असÐयाचे आंबेडकर आवजूªन सांगतात.
*****
munotes.in
Page 38
38 ३
Æयाियक युĦ आिण शांततावाद
घटक रचना
३.० उिĥĶ्ये
३.१ ÿÖतावना
३.२ युÅदाचे दोन ÿकार Æयाय आिण अÆयाय
३.३ युÅद आिण नीितम°ा
३.४ Æयाियक युÅदाची तßवे
३.५ Jus ad bellum ( नैितकŀĶ्या युÅद कसे लढले गेले पािहजे ?)
३.६ Jus in bello (लÕकराचे युÅदात आचरण कसे असावे ?)
३.७ Jus Post Bellum ( युÅद समाĮीनंतर कशाÿकारे शांती ÿÖथािपत करावी ?)
३.८ शांततावाद (Pacrbism)
३.९ शांततेची नीतीिममांसा
३.१० शांततावादाचा िवरोध
३.११ सांरांश
३.१२ िवīापीठीय िदघō°री ÿij
३.० उिĥĶ्ये १) Æयाय आिण अÆयाय युÅदाचे ÿकार समजून घेता येतील.
२) युÅद आिण नीितम°ा Ļातील संबंध ल±ात येईल.
३) Æयाियक युÅदाची तßवे समजून घेता येतील.
४) शांततावाद Ìहणजे काय ? Âयाचा अËयास करता येईल.
३.१ ÿÖतावना मानवी जीवन संघषाªतून िवकिसत होत असते. परंतु, अशा संघषाªतूनच अनेक िवÅवंसही
घडून येतात. ÿाचीन काळापासून ते आतापय«त जगावर अनेक युĦाचे ÿसंग उÅदभवले
काही युĦे काही ÿदेशापुरती मयाªिदत असतात, तर काही जागितक Öवłपाची असतात.
मयाªिदत युĦे भारत - पािकÖतान, अमेåरका - इराक, इराण - इराक, भारत - चीन, अमेåरका
- अफगािणÖतान , सीåरया- पॅलेिÖटन अशी होती, तर पिहले आिण दुसरे महायुĦ जागितक
पातळीवर लढले गेले.
munotes.in
Page 39
Æयाियक युĦ आिण शांततावाद
39 धमª मानवी संÖकृतीचा अिवभाºय घटक आहे Ìहणून मानवी समाजा¸या संÖकृतीचा
इितहास धमªभावनेनेच समजतो. आपÐयाला असे िह Ìहणता येईल िक, जागितक धमª
आपÐयाला मानवा¸या ÿगतीचा, पराøमाचा आिण संÖकृतीक घडामोडीचा अथª
समजÁयास मदत करते. िहंदू, बौĦ, जैन धमाª¸या अËयासाने भारतीय संÖकृती, िùIJन
धमाªने युरोपीय संÖकृती आिण इÖलाम धमाªने अरबÖथानातील संÖकृती समजते.
चांगÐया गोĶéचे संर±ण करÁयासाठी जे लढले जाते ते धमªयुĦ होय. अÆयाय सहन करणे हे
गैर आहे. नैितकतेची लढणे Ìहणजे धमªयुĦ होय. कारण धमª हे बाहेłन लादलेले एखादे
कतªÓय नसून Óयĉì¸या आिण समाजा¸या गरज भागिवÁयासाठी आिण सामािजक व नैितक
ÖवाÖÃयासाठी आखून िदलेली ÓयवÖथा होय, Ìहणून धमाªचा समाजमनावर होणार पåरणाम
असे ÌहणÁयापे±ा लोक Óयवहाराकåरता िकंवा लोकिहताकåरता धमª अिÖतÂवात आला
आहे Ìहणणे अिधक उपयुĉ होईल.
३.२ युÅदाचे दोन ÿकार Æयाय आिण अÆयाय(Just and Unjust War): "एका देशातील दोन गटामधील िकंवा दोन देशांमधील उघड पोÔटर संघषª Ìहणजे युĦ
होय." मानवी जीवनाचा सवªसाधारण िवकास होÁयासाठी युĦ आवÔयक आहे. शांतीवादी
िसĦांतानुसार युĦ हे कोणÂयाही पåरिÖथतीत अनैितक असून सवª लवकर आिण शशाľे
नाहीशी करावीत .
Æयाय युĦ:
स¤ट ऑगÖटीन Ìहणतात िùÖताने िदलेÐया ÿेमा¸या आदेशानुसार कोणÂयाही Óयĉìने
Öवर±णाथª देखील दुसöयाला ठार माł नये. परंतु शांतता र±णासाठी युĦ करÁयाचा
अिधकार राºयकताª आहे. अितशय गंभीर आøमण झाÐयास शेवटचा पयाªय Ìहणून युĦ
करावे. ते युĦ देखील चांगुलपणाने īावे, तßवाने व शांततेचे उिĦĶ ठेऊन लढिवले गेले
पािहजे. ÿÂयेक राÕůाला अंितम पयाªय Ìहणून आपÐया ह³काचे संर±ण करÁयासाठी िकंवा
आपÐया Öवतः¸या एखाīा मूलभूत ह³कांचा इतर राÕůांनी भंग केला असता मूलभूत ह³क
पुÆहा िमळवÁयासाठी संर±ण युĦ करणे योµय आहे.तरच तेÆयाय ठरेल.
Æयाय युĦां¸या अटी.
१) युĦ योµय अशा स°ाधाöयांकडून घोिषत झालेले पािहजे.
२) ते उिचत अशा कारणासाठी असले पािहजे.
३) अगदी शेवटचाच पयाªय Ìहणून युĦ करावे.
४) माणुसकì राखून काढले गेले पािहजे.
munotes.in
Page 40
सामािजक तßव²ान
40 पोप जॉन २३ Ìहणतात िक,
१) संर±ण युĦ हे Æयाय युĦ ठरिवता येईल कारण मानवी समाजा¸या उÂकषाªसाठी काही
ह³क इतके महßवाचे असतात िक Âया¸यावर झालेÐया अÆयाय आøमणापासून Âयाचे
संर±ण करणे हे िनःसंशय सवªथा समथªनीय आहे.
२) पाशवी िहंसाचाराला आिण सद्सिĬवेक बुĦी¸या अभावास मुĉ वाव िमळेल.
३) इतर सवª वाजवी मागª संपुķात आले असले पािहजेत आिण युĦ हाच शेवटचा मागª
Ìहणून उरला असला पािहजे.
४) युĦाचा मागª अवलंिबला यशाची खरीखुरी खाýी असावी.
५) बळाचा वापर मयाªिदत असावा.
६) युĦामÅये िविवध गोĶéचे ÿामु´याने िहंसेचे तारतÌय राखले जावे.
िजिÆहवा करार.
१) िनशľ Óयĉéना हेतुपूवªक ठार माł नये.
२) जखमी Óयĉéना, युĦकैīांनां व नागåरकांना øूर वागणूक देऊ नये.
३) अनावÔयक िवÅवंस टाळला जावा.
४) िनरपराध लोकांची हÂया कł नये.
५) िबगर सैिनकांची िनरपराधीपणे गणना करावी.
धमाªचा िवचार केला तर कोणताच धमª अिखल िकंवा इतर कोणÂयाही युĦाचे समथªन करत
नाही. अिधक शľाने ÿÂय± संहार करणे हे Âया संहाराचे पåरणाम सहन करÁयापे±ा जाÖत
वाईट आहे. ह³काचे अितगंभीर पåरणाम झाले असताना युĦाचे व अणुयुĦाचे समथªन Æयाय
ठरणार नाही.
अÆयाय युĦ आिÁवक युĦ लढणाöया अश³यतेमुळे जगातील मोठी राÕůे सÅया शीतयुĦाचा
पुरÖकार करताना िदसतात. हे शीतयुĦ चेतावणी देÁयाचा आिण Ĭेष पूणª कृÂयांचा
पĦतशीर खेळ असून Âयात कोणताही िवधायक ŀिĶकोन नाही. िवघातक कृÂयां¸या
माÅयमातून ŀिĶकोन नाही. िवघातक कृÂयां¸या माÅयमातून समोर¸याचे नुकसान कłन
Öवतःचे वचªÖव िसĦ करÁयाचा अÿÂय± ÿयÂन केला जातो. हे अÆयाय युĦाचे ÿतीक
आहे. आधुिनक भारतात महाÂमा गांधीनी अÂयंत यशÖवीपणे अिहंसेला आवाहन केले आहे.
परंतु, Âयांनी देखील िमý राÕůांनी जमªनीिवŁĦ पुकारलेÐया दुसöया महायुĦातील
संर±णाÂमक युĦाला नैितक पािठंबा िदला. संर±णाÂमक युĦ यशÖवीरीÂया लढलेला
भारत, आंतरराÕůीय संबंधात शांतता आिण सिहÕणुता सवª ÿकारे वृिĦंगत करीत
असतानाच महाÂमा गांधéचा मयाªिदत युĦाचा िसĦांत संमĂपणे Öवीकाłन Âयांची िशकवण
अनुसरीत आहे. munotes.in
Page 41
Æयाियक युĦ आिण शांततावाद
41 युĦाची अपåरहायªता :
मानवजातीला युĦ आवÔयक आहे हा एक अ²ानातून आलेला िकंवा आøमणाचे समथªन
Ìहणून सावłन मांडलेला चुकìचा िसĦांत आहे. लढाईिवना देखील ÿगती होऊ शकते हे
समजणे गरजेचे आहे. उदाहरणाथª, सागरी संशोधन अवकाश संशोधन वैīकìय शाÔý
तंý²ान सािहÂय, øìडा, कला अशी िकतीतरी ±ेýे आहेत, िक िजथे मानवी पराøमाला वाव
आहे.
आज जगातील सवª राÕůांचा िमळून सरं±णावर िजतका खचª होतो; तो िकÂयेक अÊज
डॉलरमÅये आहे. एवढा पैसे माणसे मारÁयासाठी व माणसांनीच िनमाªण केलेले सुंदर जग
उÅवÖत करÁयासाठी कोट्यवधी ÿिशि±त माणसे गणवेश धारण सłन शÔýे हातात घेऊन
आहेत, हे िकतपत योµय आहे Ļाचा िवचार होणे न³कìच गरजेचे आहे.
जगातील रोगराई आिण दाåरþ नाहीसे करÁयासाठी, माणसाला अिधक मुखी आिण संपÆन
जीवन देणारे नवसंजीवन संशोधन करÁयासाठी हे िव°बळ आिण मनुÕयबळ उपयोगी पडेल,
पण हे नजीक¸या काळात घडलंच Ļाची ितळमाý अपे±ा नाही कारण आजतागायत सवªý
राजकìय ि±ितजावर युĦाचे Öवतच िदसत आहे.
युĦ Ìहणजे एका समुदायाने िकंवा राÕůाने दुसöया राÕůावर िकंवा समाजावर जबरदÖतीने
केलेली कुरघोडी िक ºयामÅये िहंसा, हÂया करणे या गोĶéचा समावेश होतो. युĦ Ìहणजे
वाÖतिवकता जाणून बुजून केलेले दोन समुदायातील िकंवा राÕůातील संघषª होय. काही युĦे
देशांतगªत लढली जातात, Âयांना गृहयुĦ Ìहणून देखील संबोिधले जाते.
काटªÓहान युĦाचा पुरÖकार करणारे तÂव²ानी Ìहणून ओळखतात. Âयां¸यानुसार "युĦ
Ìहणजे अशी िøया जी दुसöयाला आपÐया इ¸छेÿमाणे वागÁयास भाग पडते." युĦाचे
िनरिनराळे ÿकार आहेत. जसे टोळी युĦ, Óयापारी युĦ, दहशतवादािवŁĦ युĦ, शीत युĦ
इÂयादी तसेच जे लोक राजकìय आकां±ा बाळगतात Âयां¸यामÅये असते. युĦ हे नेहमी
िहंसकच असते. युĦ हे केवळ जिमनीचा ताबा िमळिवÁयासाठी देखील असते िकंवा
आिथªक लाभासाठी िकंवा संÖकृतीचे जतन करÁयासाठी देखील लढले जाते.
३.३ युĦ आिण नीितम°ा युĦा¸या िहंसक पåरणामांमुळे काही नैितक ÿij उपिÖथत होतात. दुसöयाची हÂया करणे
संप°ीचा िवनाश करणे आिण Âयासाठी बाळांचा वापर करणे Ļाला काही नैितक अिधķान
आहे का? असा ÿij उपिÖथत होतो. जर एखाīाला जीवाशी मारणे हे अयोµय आहे तर युĦ
योµय कसे ठरते, एखादे राÕů दुसöया राÕůातील अनेक लोकांचे युĦात जीव घेते Âयाचे
समथªन कसे करता येईल. कधीकधी युĦ हे शहाणपणचे व आवÔयक असते तरीपण ते
नीतीला धłन आहे का?
युĦाला पुढील तीन पारंपåरक आधाåरत तÂवे आहेत असे मानले जाते.
१) Æयायावर आधाåरत युĦ
२) शांतीसाठी आधाåरत युĦ
३) वाÖतवावर आधाåरत युĦ munotes.in
Page 42
सामािजक तßव²ान
42 काही वेळा एखाīा देशाला युĦ करÁयाचा अिधकार असतो. कारण Âया युĦाचे कारण
Æयाय असते व Âयांची कृती नीतीला धłन असते. Ļात वाईट गोĶéचा नॅश होतो आिण
अÆयाय हा नीतीला धłनच मानला जातो. या िसĦांतात एक प± अनीतीचा व आÂमघाती
मागाªने चालते असे गृहीत धरले जाते. दुसरा प± Âयाला सुधाł इि¸छतो. Æयाय युĦाचे
पुरÖकत¥ युĦा¸या मागाªने गुÆहा करणाöयास िश±ा िमळते असे मानतात, परंतु ÿÂयेक
िश±ेसाठी िनयम असायला हवेत, िश±ा िकती असावी Ļाला देखील मयाªदा हवी, या
युĦाचा पåरणाम दोÆही प±ांना शांतीचा मागª ÖवीकरÁयास ÿवृ° करतात.
Æयाय युĦाची मूळ संकÐपना Èलेटो व ऍåरÖटोटल यां¸या िलखाणात आढळते व Âयास
सुŁवाती¸या काळातील िùIJन िवचारवंतांनी िवशेषकłन ऑगÖटइन आिण ऍ³वेनस व
नंतर¸या काळामÅये गॉरटॉस यांनी चालना िदली.
Æयाय युĦाचे परंपरेनुसार काही िनयम आहेत व Âया¸यावर आधाåरत काही जागितक िनयम
करÁयात आले आहेत. Âयास व ×ग येथील आंतरराÕůीय Æयायालयाची माÆयता आहे.
तसेच िजिÆहवा कÆवेÆशनमÅये माÆयता िदली आहे.
३.४ Æयाियक युĦाची तÂवे Æयाियक युĦाचा िवचार मु´यÂवे खालील तÂवे समोर ठेऊन केली गेली आहेत.
१) Just ad Bellum कोणÂया कारणांनी लÕकरी साधनांचा वापर केला जावा आिण
युĦाला ÿारंभ करÁयाची करणे काय?
२) नैितक ŀĶ्या युĦ कसे लढले गेले पािहजे?
३) Jus and Bello लÕकराचे युĦात आचरण कसे असावे?
४) Jus post Bellum युĦ समाĮीनंतर कशा ÿकारे शांती ÿÖथािपत केली जावी?
३.५ Jus ad bellum ( नैितकŀĶ्या युÅद कसे लढले गेले पािहजे ?) नैितक ŀĶ्या युĦ कसे लढले गेले पािहजे, युĦाचा ÿारंभ करÁयाची कारणे कोणती?
युĦा¸या Æयायाची तßवे सामाÆयतः Æयाय करणे असते, अंितम पयाªय असणे, योµय
अिधकाराĬारे घोिषत करणे योµय हेतू असणे यशाची संधी असणे आिण शेवटी वापरलेली
युĦाची साधने ÿमाणात वापरणे. Æयाय कारण असणे िह जस ऍड बेलमाची सवाªत महßवाची
आिण िनिवªवाद अट आहे. बहòतेक िसĦांतवादी असे मानतात िक, आøमक कृÂये सुŁ
करणे अÆयायकारक आहे दुसöया राÕůाला िकंवा देशाला Öवतःला बचावाची संधी देणे
गरजेचे आहे. युĦ हा नेहमीच शेवटचा उपाय असावा. Æयाय युĦ करणाöया राÕůाने ते
Æयाया¸या कारणासाठी लढले पािहजे. कांट¸या मते चांगला हेतू असणे िह नैितककृतीची
एकमेव अट आहे.
Æयाय कारण आिण योµय हेतू िदÐयास Æयाय युĦ िसĦांत असे पतपादन करतो िक यशाची
वाजवी संभाÓयता असणे गरजेचे आहे. शेवटी युĦात वापरलेली साधने ÿमाणात असावीत munotes.in
Page 43
Æयाियक युĦ आिण शांततावाद
43 आिण Âयानुसारच Âयाचा शेवट Óहावा. एकंदरीतच जÖट अँड बेलम मÅये अधोरेिखत
केलेली तÂवे युĦात उपयुĉ मागªदशªकही आहेत.
Jus in bello ( लÕकराचे युÅदात आचरण कसे असावे ?)
३.६ Jus and Bello लÕकराचे युĦात आचरण कसे असावे? युĦातील Æयाय आचरणाचे िनयम भेदभाव आिण समानता या दोन तÂवां¸या अंतगªत
येतात. भेदभावाचे तÂव युĦात कायदेशीर लàय कोणते या¸याशी संबंिधत आहे तर
अनुपातीकतेचे तßव नैितकŀĶ्या िकती योµय आहे Ļाचा िवचार करते. युĦात जबाबदारी
कोणाची आहे याची तपासणी करते.
Óहॉलझर Âया¸या Æयाय आिण अÆयायकारक युĦांमÅये (१९७७) Ļा पुÖतकात असा दावा
करतो, िक ओळख नसÐयामुळे शýू राÕůाला िनÕपाप लोकांना मारÁयाचा अिधकार िमळत
नाही. शýू सैिनकांना ओळखणे िह जबाबदारी Âया सरकारवर िकंवा राÕůावर असते,
Ìहणूनच काही अिनिIJत असेल तर हÐला होता काम नये. Âयामुळे राजकìय नेÂयांवर आिण
लÕकरावर नैितक जबाबदारी असते कारण युĦात नागरी वसाहतéवर हÐले होता काम
नयेत.
Æयाय आचरणाचे दुसरे महßवाचे तÂव Ìहणजे कोणतीही आ±ेपाĻª कृती इि¸छत उिĦĶां¸या
काटेकोर ÿमाणात असावीत. Ļा तßवात िवनाश आिण जीिवतहानी कमी करÁयासाठी
युĦाची ÓयाĮी आिण िहंसाचार कमी करणे आवÔयक आहे. समानुपितकता आिण
भेदभावाची तßवे युĦा¸या िहंसाचार आिण ®ेणीवर िनयंýण ठेवÁयाचे कायª करतात. Ļा
तÂवानुसार युĦातील सैिनक तसेच युĦ पुकारलेÐया नेÂयांना Âयां¸या कृतीसाठी जबाबदार
धरले जाणे गरजेचे आहे आिण Âयां¸या कृती नैितकतेला जोडणे गरजेचे आहे.
युĦा¸या कृÂयांची जबाबदारी जÖट अँड बेलम तसेच जÖट अँड बेलो¸या तßवांशी संबंिधत
आहेत. कारण युĦात जाÁया¸या औिचÂयामÅये जबाबदारी तसेच युĦात आदेश िदलेÐया
आिण वचनबĦ कृÂयांचा समावेश होतो. लÕकरी नीितम°ेचे पुनरावलोकन करते.
३.७ Jus Post Bellum युÅद समाĮीनंतर कशाÿकारे शांती ÿÖथािपत करावी ? युĦा¸या समाĮीनंतर तीन श³यता उदभवतात. एकतर सैÆय पराभूत झाले आहे िकंवा
िवजयी झाले आहे. िकंवा युĦ िवरामास सहमती दशªिवली गेली आहे. Âयामुळे वरील
कोणÂयाही पåरिÖथतीत Æयायाची तßवे लागू केली जाऊ शकतात.
िनरपराध िकंवा गैरÓयĉéवर िश±ा लादणे टाळÁयासाठी भेदभावाचे तßव लागू करावे,
पराभूत राÕůांचे ह³क िकंवा परंपरा आदरास पाý आहेत, िवजयाचे दवे युĦा¸या
Öवłपा¸या ÿमाणात असावेत, नुकसान भरपाईचे दावे भेदभाव आिण अिमपितकते¸या
तßवानुसार बदलले पािहजेत. हÐले झालेÐया ÿदेशातील (नागरी वÖती ) लोकांचे पुनवªसन
करÁयाची गरज आहे, युĦबंदीशी होणार Óयवहार देखील िवचारात घेतला गेला पािहजे. युĦ
जरी िनणाªयक असले तरी शांतता वादातील तßवांचा वापर कłनच युĦ िवरामाचा आलेख munotes.in
Page 44
सामािजक तßव²ान
44 तयार केला जावा कारण युĦे जीवन आिण पयाªवरण दोÆही नĶ करतात. Âयामुळेच युĦ
मानवा¸या नैितक िववेकाला ध³का देते.
३.८ शांततावाद (Pacifism) शांतीिÿय लोक युĦाला नैितकŀĶ्या िवरोध करतात. कोणालाही जीवे मारणे कुठÐयाही
सबबीसाठी मारणे अयोµय आहे. याला Âयांचा संपूणª िकंवा मयाªिदत िवरोध आहे.
Æयाियक युĦा¸या एकदम िवरोधात जाऊन युĦा¸या भयामुळे शांती िटकून राहते याचा
िवचार करणारा िवचार Âयां¸यामताÿमाणे, युĦापासून होणारी हानी आिण Âयासाठी
लागणार खचª हा केÓहाही लाभदायक नसतो. Âयां¸यामते युĦा¸या नावाखाली केलेÐया
गोĶी मुळातच चुिक¸या आहेत व युĦा¸या िसĦांताला धłन नाहीत आिण जीवे मारणे
कोणÂयाही कारणाÖतव अयोµय आहे.
३.९ शांततेची नीतीिममांसा शांततावादी िवचार बाळगणारे लोक Ļा िनतीलाच िवरोध करतात. नीिततßवावर
आधारलेले युĦ नसते आिण Âयामुळेच Ļा िवचाराचा Âयाला िवरोध आहे. ते ÿÂयेक
Æयाियकाला हा िवरोध करÁयाचा अिधकार ÿदान करते. राºया¸या िकंवा राÕůा¸या
िवरोधात युĦ हे नेहमी नैितकŀĶ्या मानव जाती¸या अिÖतÂवास धोका िनमाªण करते.
शांततावादी तÂवाचा आधारच मुळात असा आहे िक ते कोणÂयाही पåरिÖथतीत Æयाय
मॅनटा येणार नाही आिण िहंसा नीतीला धłन नाही. शांततेचा पुरÖकार Ìहणजेच Âयाचा
उĥेश ÖपĶ करणे हे चुिकचे आहे. Âयाचा उĥेश एखादी समÖया शांतीिÿय मागाªने सोडवता
येते असा आहे. उदाहरणाथª, महाÂमा गांधी, मािटªन Ðयुथर िकंग, टॉÐÖटॉय, रसेल, Āे³स
इÂयादी.
३.१० शांततावादाचा िवरोध बालसर¸या मते शांततावादाचा िवचार हा उ¸च दजाªची नीती आहे हा िवचार वाÖतवापासून
दूर नेणारा आहे जाÖत खोलात िशरले िक असे िदसते िक, ºया ÿकारे शांतीिÿय जगाची
कामना केली गेली आहे ते तसे सÂयामÅये असू शकत नाही. कमीत कमी जवळ¸या
भिवÕयकाळात ते श³य वाटत नाही. सवª राÕůांनी नीितम°ेचे पालन केले पािहजे. Âयासाठी
युĦाला सुĦा नैितक आधार आहे असे मानावे लागेल.
िवरोधकांचा असा िवचार आहे िक जर जगामÅये होणाöया जबरदÖतीला आपण िवरोध केला
नाही िकंवा पåरणामकारक िवरोध केला नाही तर आपण आøमक लोकांना सूट िदली असे
होईल. डॉपन åरåरस¸या मते, शांततावादी हा िवचार वाÖतव जगाचा वाटत नाही, कारण
राजकारण हे िनरिनराÑया िवचार आिण िøयांचे एकý Öवłप आहे.
शांतीवादानंतर झालेÐया संबंधातील अटी वाÖतवावर आधाåरत असाÓयात आिण Âयाची
कलमे जाहीर करावीत िकंवा ÿसाåरत करावीत, Âयामुळेच शांततेचा अथª नैितकŀĶ्या munotes.in
Page 45
Æयाियक युĦ आिण शांततावाद
45 चांगला िवचार कłन मानव जाती¸या अिÖतÂवास धोका िनÌहण होणार नाही Ļाचा िवचार
करणे होय.
आपली ÿगती तपासा.
ÿij१. Æयाय आिण अÆयाय युÅदातील फरक ÖपĶ करा.
ÿij२. Æयाय युÅद Ìहणजे काय ते ÖपĶ करा.
ÿij३. युÅद आिण नीितम°ेतील संबंध ÖपĶ करा.
ÿij ४. Æयाियक युÅदाची तßवे ÖपĶ करा.
३.११ सारांश
एका देशातील दोन गटामधील िकंवा दोन देशांमधील उघड सशľ
संघषª Ìहणजे युÅद होय. युÅदाचे दोन ÿकार आहेत.
१) Æयाय युÅद: यात युÅद चांगुलपणाने, माणूसकì राखून, दयाळू आिण शांततेने लढले
पािहजे.
२) अÆयाय युÅद: िवधातक कृÂया¸या माÅयमातून समोर¸याचे नुकसान करणे.
३.१२ िवīापीठीय िदघō°री ÿij १) युÅद Ìहणजे काय? ते सांगून युÅदाचे ÿकार ÖपĶ करा.
२) युÅद अपåरहायª आहे का नाही ते सांगून आपले िवचार सिवÖतर मांडा.
३) युÅद आिण नीतीम°ेतील संबंध सिवÖतर ÖपĶ करा.
४) Æयाियक युÅदाची तßवे सिवÖतर ÖपĶ करा.
५) शांततावाद Ìहणजे काय ते सांगून शांततावादाची संकÐपना सिवÖतर ÖपĶ करा.
६) शांततावादाची नीतीिममांसा Ļा संकÐपनेची चचाª करा.
७) शांततावादाचा िवरोध नैितक ŀिĶकोनातून ÖपĶ करा.
८) युÅद आिण शांततावाद Ļातील संबंध ÖपĶ करा.
टीपा िलहा:
१) Æयाय युÅद
२) अÆयाय युÅद munotes.in
Page 46
सामािजक तßव²ान
46 ३) युÅद आिण नीतीम°ा
४) Jus ad bellum ( नैितक ŀĶ्या युÅद कसे लढले गेले पािहजे ?)
५) Jus in bello ( लÕकराचे युÅदात आचरण कसे असावे ?)
६) Jus post bellum ( युÅद समाĮीनंतर कशाÿकारे शांती ÿÖथािपत करावी ?)
७) शांततावाद
८) शांततावादाचा िवरोध
*****
munotes.in
Page 47
47 ४
िविवधतेतील सौहादªता
घटक रचना
४.० उिĥ Õ ट्ये
४.१ ÿÖतावना
४.२ बहòसांÖकृितवाद
४.२.१ िभखू पारेखाचा बहòसंÖकृतीवाद
४.२.२ Öथलांतåरत संÖकृती¸या समÖया
४.२.३ बहòसांÖकृितक समाजात उदभवणाöया समÖया
४.२.४ बहòसांÖ कृितकवादाची िचिकÂ सा : āायन बेरी
४.३ Ö थलांतरीत आिण िनवाªिसतां¸ या समÖ या: मायकल डÌ मेट
४.४ एडवडª सईदचा ÿा¸यवाद
४.४.१ ÿा¸यवाद
४.४.२ एडवडª सईद
४.५ सारांश
४.६ िवīापीठीय ÿij
४.७ संदभª
४.० उिĥ Õ ट्ये सांÖकृितक िविविधचा आदर आिण ÿशंसा करता येईल.
अिĬतीय सांÖकृितक आिण वांिश क वारशाची समज वाढेल.
िविवध संÖकृतéमÅये कायª करÁयासाठी वृÂ ती, कौशÐये आिण ²ान संपादन करणे
सुलभ करÁयासाठी उपयोग होईल.
िभ ³खू पारेख यांचे बहòसांÖकृितकतेवरील िवचार समजून घेता येईल.
िनवाªिसतांचे ह³क आिण Öथलांतåरतांचे ह³क याबĥल मायकेल डमेटचे िवचार जाणून
घेता येईल.
एडवडª सैदचा ÿा¸ यवादाचा िसĦांत अËयासता येईल.
४.१ ÿÖतावना जागितक Ö तरावर एकमेकांशी जोडलेÐया जगात, मतभेदांबĥल जागłकता आिण समज
िवकिसत करणे नैितक आिण ÓयावहाåरकŀĶ्या महÂ वपूणª आहे. िविवधता आिण सावªजिनक munotes.in
Page 48
सामािजक तßव²ान
48 िवĬ°ेबĥलचे ²ान िमळवून, आमचा संवाद आिण एकमेकांशी सहकायª करणा-या सामािजक
संदभाªबĥलची तुमची समज वाढवली जाईल आिण सांÖकृितक आÓहानांना ÿितसाद
देÁयाची तुमची ±मता वाढेल. या ÿकरणामÅये आिप बहòसांÖकृितिकते¸या सांकÐपनेचा
िवशेषत: िभ ³खू पारेख या¸ यां या बहòसांÖकृितिकेचा अËयास कł, āायन बॅरी यांनी केलेली
टीका, मायकेल डÌमेट यांचे िनवाªिसतांचे ह³क आिण Öथलांतåरतांचे ह³क आिण
ÿा¸यिवīा या संकÐपनेचा एडवडª सैद¸या संदभाªत यांचा अËयास कł.
४.२ बहòसांÖकृितवाद (MULTICULTUR ALISM) बहòसांÖकृितकवादाचा िसĦांत समाजांतगªत िविवध सांÖकृितक समुह तसेच इतर ÿकार¸या
लोकांना केवळ माÆयताच देत नाही. तर Âयापैकì कोणाला उÂकृĶ वा िनकृĶ मानू नये. असे
ÿितपादन करतो.
आज िवĵाितल अनेक देशांमÅये बहòसांÖकृितक समाज एकिýत राहतात. यामÅये अनेक
संÖकृतीतील लोक तसेच Öवत:ला इतरांपासून अलग ठेवणारे समुह सुĦा िमळून – िमसळून
राहतात.
बहòसांÖकृितकवादाचा िसĦांत कोणÂयाही समुदायातील अनेकिवध संÖकृतéना िवकिसत
होÁयास व एकमेकांचा आदर करÁयाची भावना िवकिसत करÁयास ÿेरणा देतो.
बहòसांÖकृितकवादासाठी दोन Öतरांवर अमलीकरण होते:
१. देशाितल िविभÆन संÖकृÂयांगतª सिहÕणूता.
२. समान नागåरक माÆयता.
उदा. भारतात सवª जाित, धमª, पंथ, ÿांताितल लोकांना समान दजाª िदला जातो. िभÆन
राºयितल िभÆन संÖकृती येथे पािहÐया जाते. Ìहणून भारतात बहòसांÖकृितक समाज एकý
राहतो असे ÌहटÐया जाते.
१९ Óया शतका¸या उ°राधाªत USA Ìहणजेच संयुĉ राºय अमेरीकेमÅये ‘बहòसांÖकृितक’
हा शÊद ÿथम वापरात आला. तो यासाठी कì यहòिद – अमेåरकì आिण आयåरश
समुदायाचा िहÖसा मानलया जावा अथाªत या शÊदाचा ÿयोग संकेत Ìहणून झाला. (15 Óया
शतकानंतर युरोिपय लोक अमेåरकेत आले. Âयानंतर तेथे बहòसांÖकृितक समुदाय िनमाªण
झाला.)
जर एखादया देशात बहòसांÖकृितकवादाची भावना िवकिसत होत नसेल तर तो देश िछÆन –
िविछÆन होऊन जाईल. युगोÖलािÓहया हे Âयाचे बोलके उदाहरण आहे. बहòसांÖकृितवाद
भावने अभावी युगोÖलािÓहयाचे सात तुकडे झाले.
िभखू पाåरख:
िभखू पारेख यांचा जÆम १९३५ मÅये गुजरातमÅये झाले. ÿथम मुंबई िवīापीठातून िश±ण
घेतÐयानंतर लंडन Öकूल ऑफ इकानॉिम³स मÅये ते संशोधन करतात. िभखू पाåरख यांनी munotes.in
Page 49
िविवधतेतील सौहादªता
49 महÂवाची पदे भूषिवली. वडोदरा यूिनÓहािसटीचे ते कुलपती होते. िāटेन¸या लाडª सभेत
२००० मÅये ते आजीवन सदÖय झाले. ‘पाåरख åरपोटª’ नावाने Âयांची एक कृती महßवपूणª
आहे. The Future of Multi -Ethnic Britain.
४.२.१ िभखू पारेखाचा बहòसंÖकृतीवाद:
िभखू पारेख संÖ कृतीचे ितन ल±णे मांडतात:
ÿÂयेक मनुÕय हा सांÖकृित कŀĶया आपÐया संÖकृतीशी बांधलेला असतो. माणसाची
ओळख ही Âया¸या संÖकृतीवŁनच होत असते. मनुÕय आपÐया संÖकृतीची पूणªत :
हेटाळणी कŁ शकत नाही.
१. कुठलीच संÖकृती पूणªत चांगली वा पूणªत: वाईट नसते. ÿÂयेक संÖकृतीतला आपÐया
िवकासाची संधी ÖवतंýåरÂया िमळायला हवी. कारण संÖकृती हा Óयिĉजीवनाचा
अिवभाºय भाग आहे.
२. ÿÂयेक संÖकृितला अंतगªतåरÂया लोकतांिýक असणे आवÔयक आहे. Âयाचबरोबर
योµय सुधारणा व बदलास ÿÂयेक संÖकृतीने तÂपर असावयास हवे.
कुठÐयाही संÖकृतीस िटकून रहायचे असेल तर ितला सवªसमावेशक, लोकतांिýक आिण
सुधारणावादी असणं गरजेचं आहे.
िभखू पाåरखां¸या मते बहòसंÖकृितवाद Ìहणजे दूसरे- ितसरे काही नसुन या ितन ल±णाितल
परÖपर सामंजÖय होय.
४.२.२ Öथलांतåरत संÖकृती¸या समÖया:
Öथलांतरामुळे एक संÖकृती जेÓहा दुसöया सांÖकृितक समुहास जाऊन िमळते तेÓहा काही
समÖया िनमाªण होतात. या ÿकार¸या समÖयांचे िनराकरण करÁयासाठी राºयाने काय
उपाययोजना करायला हÓ यात याबĥल पाåरख Ìहणतात,
१. सवª सांÖकृितक समूहांना समान महßव दयावे
२. Öथलांतåरत ºयाही देशात जाईल ितथे ितथÐया संÖकृतीशी Âयाने जूळवून ¶यायला
हवे.
३. याÖतव वैयिĉक ±ेý वा खाजगी ±ेýासाठी वेगळी संÖकृती असायला हवी. तर
सावªजिनक ±ेýासाठी वेगळी संÖकृती असासला हवी. जसे कì, समान नागåरकता
संिहता याबाबतीत राÕůा¸या नीतीचे सवा«नी पालन करावे.
४.२.३ बहòसांÖकृितक समाजात उदभवणाöया समÖया:
बहòसं´याक संÖकृतीचे वचªÖव:
सांÖकृितक वचªÖववादाचा पåरणाम वेगवेगळया पातळयांवर होतांना िदसुन येतो. उदा.
एखाīा राÕůाची भाषा कोणती असावी, याचा िनणªय घेतांना बहòसं´यांकाची भाषा तीच munotes.in
Page 50
सामािजक तßव²ान
50 राÕůभाषा बनते. एखादा कायदा बनवतांना सुĦा सांÖकृितक वचªÖववादाचा ÿभाव िदसून
येते. ºया संÖकृतीचे लोक संसदेत अिधक असतील Âया संÖकृतीनुसार कायदे करणे सोपे
होऊन जाते.
सांÖकृितक समुहांत संÖकृती¸या ®ेķ किनķÂवावłन संघषª िनमाªण होतो. या¸या
िनराकरणाथª िभखू पाåरख Diological The ory चे ÿितपादन करतात. या िसĦांतानुसार
संÖकृतीअतंगªत व आंतरसांÖकृितक संवाद घडवून आणला जातो. संवादातूनच समÖयांचे
िनराकरण होऊ शकते. संवादातूनच समÖयेचा उलगडा होतो. ÿÂयेकांने आपÐया
संÖकृिततील समÖया ओळखून माÆय कŁन ती दूर करÁयाचा ÿयÂन करायला हवा.
आम¸या संÖकृतीत समÖयाच नाही, ही भाषा आंतरसांÖकृितक संवादाितल अडथळा आहे.
तेÓहा उदार अंत:करणाने ÖवसंÖकृतीतील समÖया माÆय कłन आपापसात समÆवय,
सामंजÖय िनमाªण केले पािहजे. कĘरवादी भूिमकेतून िववाद िनमाªण होतात. Ìहणून अशी
मनोवृ°ी सोडून बदलास खूÐया मनाने तयार असायला हवे. संÖकृतीअंतगªत समÖया सुĦा
याच मागाªने सोडवÐया जाऊ शकतात. उदा. एखाīा संÖकृतीत मिहलावर अनिÆवत
अÂयाचार होत असतील तर अशा संÖकृितला ित¸ या सदÖयांनी बदलवायला हवे. नसता
Âयातून सांÖकृितक िवनाश ठरलेलाच. ÿÂयेक संÖकृतीने आपÐया संÖकृतीतील समÖयापूणª
भागाचा Âयाग करायला हवा. या िसĦांतास सवª अÐपसं´यांकास लागू करता येते. हे फĉ
Öथलांतåरतापूरते मयाªिदत नाही. Minority लोकासाठीही हे उपयूĉ आहे.
जर एखादी संÖकृती Öवत:ला इतर संÖकृतीहóन वेगळी करत असेल. तर ितचा आिण इतर
संÖकृतीचा संवादच संपतो. अशा ÿकारे एखाīा संÖकृतीने Öवत:ला तटÖथ करÁयाचे
कारण Ìहणजे Âयां¸या मनाितल साशंकता होय. Âयांना असे वाटत असते कì जर आपण
इतरांमÅये िमसळलो आपली संÖकृती नĶ होईल वा ितची Öवतंý ओळख राहणार नाही
िकंवा ती ÿदूिषत होईल.
इतरां¸या संÖकृतीकडून आपणास काही िशकायला िमळेल अशी भावना वृिĦंगत झाली
Ìहणजे आंतरसांÖकृितक संवाद श³य होईल.
हे माÆय असणे गरजेचे आहे कì कुठलीही संÖकृती ही पåरपूणª नसते. इतरां¸या
संÖकृतीकडून आपण काही िशकू शकतो. संÖकृती ही िशकÁयाचे एक माÅयम आहे. चांगले
िवचार कुणाकडून ही येत असतील तर ते िÖवकारÁयाचे औदायª आपणाकडे असायला हवे.
असेच काही िभखू पाåरखांना या िठकाणी Ìहणावयाचे आहे.
िभखू पाåरखां¸या मते, एखाīा देशामÅये सवª अÐपसंÖ´यांकांना, Öथलांतåरतांना समान
नागåरकता िदÐयानेच केवळ बहòसांÖकृितकता िनमाªण होऊ शकत नाही. तर Âयासाठी
समाजाने ÿÂयेक संÖकृतीचा िÖवकार करणे आवÔयक आहे. ÿÂयेक संÖकृतीचा आदर
करणे गरजेचे आहे, जर एखाīा संÖकृतीमÅये आपण कोणीतरी इथÐयापे±ा वेगळे आहेत
असा भाव िनमाªण होत असेल तर Âयास बहòसांÖकृितकता Ìहणता येत नाही. बहòसं´याक
आपÐया अनुकूल Åयेयधोरणे अवलंिबत असेल तर असा भाव उÂपÆन होणे साहिजक
असते. असे ÌहटÐया जाते कì अमेåरकेतील नीúो समुदाय, तसेच भारतात मुÖलीम व
इंµलडमÅये रशीयाई व कैåरिबयन समुदायात हा भाव िदसून आला. बहòसांÖकृितक
राÕůिनमाªणासाठी हा भाव अडथळा आहे. munotes.in
Page 51
िविवधतेतील सौहादªता
51 बहòसांÖकृितक समुदायां¸ या एकता व िविवधतेसंदभाªितल मागÁयांना अशाÿकारे एकý
करायला हवे कì ºयाने सांÖकृितक एकते अभावीसुĦा राजकìय एकता ÿÖथािपत करायला
हवी. यामधून नागåरकांमÅये समाजाÿती िनķा तर असायलाच हवी पण इतर संसकृतीबĥल
आदरही असायला हवा. सवª अÐपसं´यांकांना आपले सांÖकृितक आिधकार िमळायला
हवे, असे िभखू पारेख Ìहणतात.
(Rethinking On Multiculturalism)
४.२.४ बहòसांस् कृितकवादाची िचिकÂ सा- āायन बेरी:
āायन बेरीने मांडलेला पिहला मुĥा Ìहणजे बहòसांÖकृितकतेचा समाजा¸या ŀĶीने िवचार
केला पािहजे.
आपण एका समाजात राहतो आिण या समाजाची ओळख एक समूह Ìहणून आहे, ºयाला
आपण राÕů Ìहणतो. जेÓहा आपण एक राÕů Ìहणतो तेÓहा Âयाचा अथª असा होतो कì Âया
राÕůा¸या सवª सदÖयांसाठी सवªकाही समान असले पािहजे. याला समतावादी धोरण
Ìहणतात. याचा अथª असा कì जात, वगª, पंथ, रंग आिण िलंग यां¸या आधारावर भेदभाव
केला जाणार नाही, Âयासाठी कोणतेही िवशेषािधकार िदले जाणार नाहीत. समान राÕůातील
ÿÂयेकाला ÿगती¸या ÿÂयेक बाबतीत समान संधी िमळेल, जे राÕů बनवते. उलट बाजूने
याचा अथª असाही होतो कì पोशाख, िशĶाचार, रीितåरवाज, सण, सुĘ्या आिण जे काही
िविशĶ गटासाठी पारंपाåरक आिण सांÖकृितकŀĶ्या संबंिधत आहे, ते राÕůीय अज¤डाचा
भाग होणार नाही. परंपरा, संÖकृती आिण धमª या खाजगी बाबी आहेत आिण Âया कुटुंबा¸या
मयाªदेत काटेकोरपणे ठेवÐया पािहजेत.
दुसरी ÆयायÓयवÖथा आहे. संपूणª देशात एकसमान नागरी संिहता Öवीकारली जाईल,
एकसमान कायदा ÓयवÖथा सामािजक शाľांवर आधाåरत असेल, धािमªक चालीरीतéवर
आधाåरत नाही. Öथलांतåरत लोक ितथली सांÖकृितक ओळख सोडून राÕůीय अिÖमता
ÖवीकारÁयास तयार असतील तर ते राÕůाचा भाग होऊ शकतात. संÖकृतéमधील संवाद
िवधायक असला तरी मतभेद कधीही सोडवू शकत नाही. अशी परंपरा असणार आहे, जी
दुसर्या¸या अगदी िवŁĦ असेल. यावर तोडगा काढÁयाचा सवō°म मागª Ìहणजे एकसमान
ÆयायÓयवÖथा असणे आिण संÖकृतीला गौन मानणे आवÔयक आहे. सवōÂकृĶ राºय ते
असेल ºयामÅये सवª नागåरकांना एक राÕůीय ओळख असेल आिण सांÖकृितक िविवधता
नसेल.
टीका:
āायन बेरी याकडे दुलª± करतात कì ÿÂयेक Óयĉì एका िविशĶ संÖकृतीचे उÂपादन आहे.
संÖकृती ही माणसाला ओळख देते. Âया¸या आकलनातून ÓयिĉमÂव आिण चाåरÞय दोÆही
िवकिसत होतात. जर सांÖकृितक ओळख नĶ झाली तर एखादी Óयĉì चेहरा आिण आवाज
नसलेली असेल. munotes.in
Page 52
सामािजक तßव²ान
52 सवō¸च राजकìय पदावर िवराजमान Óयĉì राÕůासाठी कायदे बनवते. जे नेहमी Âया¸या
Öवतः¸या संÖकृतीचे, Âया¸या संगोपनाचे एक बेशुĦ उÂपादन असेल. वरचे लोक जसे
बदलतील तसे कायदेही बदलतील.
४.३ Ö थलांतरीत आिण िनवाªिसतां¸ या समÖ या: मायकल डÌ मेट िनवाªिसतां¸या दुदªशेवर ÿोफेसर डÌमेट¸या तीĄ िचंतनानूसार जगभर िवकिसत होत
असलेÐया Öथलांतåरतां¸या िवरोधी नीितम°ेला आÓहान देÁयाची गरज आहे. 'िथंिकंग इन
अॅ³शन' या योµय नावा¸या मािलकेचा एक भाग Ìहणून ÿकािशत केलेले, हे पुÖतक
राºया¸या इिमúेशनवरील काही धोरणां¸या ÿितरोधक आधारांची एक वेळोवेळी आठवण
कłन देणारे आहे. कोणÂयाही अिनिIJत अटéमÅये पुÖतकातील हे छोटे रÂन दाखवते कì
तßव²ाना¸या युिĉवादाची ÖपĶता गŌधळलेÐया िवचारसरणीचे जाळे कसे काढून टाकू
शकते, जे सहसा राजकìय आिण सामािजक समÖयांचे योµय आकलन करतात. हे आÌहाला
मािहती देते, आÌहाला उ°ेिजत करते आिण आÌहाला सवª लोकांमधील सवाªत वाईट
वागणूक िमळालेÐया लोकां¸या वतीने कायª करÁयास ÿेåरत करते.
Öथलांतåरत आिण िनवाªिसतांबĥल¸या ŀिĶकोनावर िनयंýण ठेवणारी काही तßवे या
पुÖतकात आहेत. यामÅये ÿथम ®ेणीचा नागåरक होÁयाचा अिधकार आिण कोणतेही राºय
िकंवा वंश, धमª िकंवा भाषा Âया¸या ओळखीसाठी आवÔयक Ìहणून न घेणे हे Âयाचे पूरक
आहे. पिहले तÂव राºयाला सवª नागåरकां¸या संर±णाचे कतªÓय बजावते आिण कोणÂयाही
नागåरकाचा छळ, अÂयाचार िकंवा भेदभाव होणार नाही याची खाýी करÁयाची जबाबदारी
आहे. ÿÂयेकाला ह³क आहे, अशा देशात राहÁयाचा, ºया देशात तो देश ºया¸या
सावªभौमÂवाखाली येतो Âया राºयाशी तो पूणªपणे ओळखू शकतो. तो अशा िÖथतीत राहतो
कì नाही हा ÿij “शेवटी Âया Óयĉìला तो Öवतःचा आहे असे वाटते कì नाही यावर िनणªय
घेतला जातो.” हा एक कठोर िनकष आहे आिण तो छळ न करÁया¸या आिण भेदभाव न
करÁया¸या पुराÓयाचे ओझे ºया राºयातून Óयĉì सुरि±त देशात पळून जाऊ शकते. दुसरे
तÂव वंश, धमª िकंवा भाषे¸या राºयाĬारे Âया¸या नागåरकां¸या ओळखीसाठी आवÔयक
Ìहणून वापरÁयास ÿितबंिधत करते कारण अÆयथा ते Âया¸या अिधकार±ेýात
राहणाöयांपैकì काहéना िĬतीय ®ेणीतील नागåरकांपय«त कमी करÁयाचा धोका िनमाªण
करेल. हे सामाÆय तßव हे एक उपयुĉ साधन आहे ºयाĬारे गृहसिचव डेिÓहड Êलंकेट यां¸या
इंúजीमÅये ÿािवÁय ही िāिटश नागåरकÂवाची चाचणी घेÁयासाठी सतत दबाव आणÁया¸या
सÅया¸या धोरणाला आÓहान देÁयासाठी आहे.
यजमान देशात आधीपासून राहणाöया लोकां¸या ह³कां¸या संदभाªत डÌमेट हे मंजूर करते
कì 'बुडून न जाÁयाचा अिधकार असावा.' हा महßवाचा मुĥा चुकìचा न समजणे महßवाचे
आहे. जगभरातील अनेक उदाहरणे िजथे दडपशाही राजवटéनी िवīमान लोकसं´या
बुडवÁयाचा ÿयÂन केला आिण इतर देशांतील लोकांचा मोठ्या ÿमाणावर वापर कłन
औपिनवेिशक अिधकाया«नी Öथािनक लोकसं´येला बुडिवÁयाचा ÿयÂन कसा केला हे
दशªिवते. मलायामÅये आिण पूवª ितमोर आिण ितबेटमÅये िफजी सरकारने पĦतशीरपणे
अÐपसं´याकांना नĶ करÁयाचा ÿयÂन केला. डुबÁयाचा असा धोका काही िठकाणी खरा
आिण उपिÖथत असू शकतो हे ल±ात घेऊन, Öथलांतराबĥल¸या तÃयां¸या ÿकाशात munotes.in
Page 53
िविवधतेतील सौहादªता
53 आपण िविशĶ यजमान देशामÅये Âया¸या अिÖतÂवाबĥल िवचारपूवªक िनणªय घेणे आवÔयक
आहे. िāटनला माý असा धोका नाही.
उदयास आलेला आिण िवचार करÁयायोµय असा सवªसाधारण मुĥा असा आहे कì
कोणÂयाही देशाला इिमúेशन मयाªिदत करÁयाचा अिधकार असला तरी, Öथािनक
लोकसं´येला झपाट्याने दबून जाÁयाचा गंभीर धोका असÐयास, हळूहळू ओघ हा धोका
नाही. िनवाªिसतां¸या गरजांसह यजमान देशा¸या नागåरकां¸या कायदेशीर भीतीचा िवचार
समतोल करणे ही पुढची पायरी आहे. छळापासून िनवाªिसत होÁया¸या ÿÂयेक माणसा¸या
अिधकारावर अधोरेिखत करत, जे १९५१ ¸या िजिनÓहा कÆÓहेÆशननुसार आ®यासाठी
Öवीकारलेले मैदान आहे, डÌमेट एक ठळक Óया´या ÿदान करते. तो असा युिĉवाद करतो
कì सवª पåरिÖथती ºया एखाīा Óयĉìला कमीत कमी पåरिÖथतीत जगÁयाची ±मता
नाकारतात, सËय मानवी जीवनासाठी इतरý आ®य घेÁयाचे कारण असले पािहजे.
Âयाचा सशĉ युिĉवाद या आधारावर आधाåरत आहे कì अÆयायाने úÖत िकंवा धो³यात
आलेÐया इतरांना मदत नाकारणे Ìहणजे Âया अÆयायाशी सहयोग करणे आिण Âयामुळे
Âया¸या जबाबदारीचा चुकìचा भाग आहे. अशा ÿकारे, तो ÿवेशा¸या ÖवातंÞया¸या बाजूने
असलेÐया गृिहतकाचे समथªन करतो कì ÿÂयेक राºयाने िनवाªिसतांना ÿवेश िदला पािहजे
जोपय«त ते नकाराची वैध कारणे देऊ शकत नाहीत.
नकाराची फार कमी कारणे वैध आहेत. लोकसं´ये¸या िवŁĦ, िनलªºजपणे वणªĬेषी
ÿचाराने युĉ, लोकसं´याशाľीय ÿोफाइल दाखवतात कì वृĦ लोकसं´ये¸या कामा¸या
बदलÂया गुणो°राची भरपाई करÁयासाठी EU ला बाहेłन कायªरत वया¸या ५ ३ लाख
लोकांची गरज आहे. ४:१ ¸या वृĦ लोकसं´येचे काम करÁयाचे सÅयाचे ÿमाण २0५ 0
पय«त २:१ पय«त घसłन ५:१ गुणो°रा¸या गणनेवर आधाåरत कÐयाण ÿणाली धो³यात
येईल. Âयामुळे ÿÂय±ात काम करणार्या लोकां¸या सेवनाची गरज आहे.
िāटनने अनेक िनवाªिसतांना घेतलेÐया आणखी एका सामाÆय गैरसमजाचा ÿितकार
करताना, डमेट आÌहाला आठवण कłन देतात कì ºया देशांनी सवाªिधक िनवाªिसत घेतले
आहेत ते Ìहणजे पािकÖतान, इिथओिपया आिण सुदान. १९९६ मÅये यूकेने केलेÐया
आ®य अजा«बĥल (%) Öवीकृतीचा भयावह दरही तो हायलाइट करतो. ®ीलंका झैरे सोमािलया यूके 0.२ १ 0.४ कॅनडा ८२ ७६ ८१
समान आंतरराÕůीय िनकष वापरÐयास, ÖपĶपणे यूके आिण ितथÐया या फरकांमÅये फरक
आहे.
िमý आिण कुटुंबा¸या वैयिĉक अनुभवांवर बरेच वाचक सहमत असतील, अगदी थोड³यात
भेटी देखील नाकारÐया जातात. १९९७ मÅये, ऑÖůेिलयातील 0.१८% ¸या तुलनेत munotes.in
Page 54
सामािजक तßव²ान
54 घानामधील ३0% पयªटकांना यूकेमÅये ÿवेश नाकारÁयात आला. तथािप, कॅनडाÿमाणेच यू
टनª श³य आहे. ऑÖůेिलयाÿमाणेच, ĵेत ऑÖůेिलया धोरणासह, कॅनडामÅयेही १९७0
¸या दशकापूवê वणªĬेषी इिमúेशन धोरणे होती.
िāटन शरणाथêं¸या िवŁĦ पूवªúह भडकावून Âयांना परावृ° करÁया¸या सवª उपकरणांपैकì
'सवाªत नैितकŀĶ्या कुचकामी' असे डुमेटने यथायोµय वणªन केलेले उपकरण वापरÁयाचा
ÿयÂन केला. ही वृ°ी आ®य शोधणार्यांना सतत 'बोगस' िकंवा केवळ 'आिथªक
Öथलांतåरत' असे लेबल लावताना िदसून येते. िāटीश वणªĬेषा¸या इितहासात आज¸या
काळातील दोन आ®य साधकांची वृ°ी िकती खोलवर Łजलेली आहे, हे या पुÖतकांतून
िदसून येते.
ÿोफेसर डमेट¸या युिĉवादांमुळे छळापासून पळून जाणाöया लोकां¸या हालचालéवर
िनयंýण ठेवणाöया संÖथांमÅये आमूलाú बदल करÁयाची मागणी करÁयाचा मागª मोकळा
होतो. हे छोटेसे पुÖतक सामाÆय लोकांĬारे तसेच मानवी ह³कांसाठी ÿचारक, िवशेषत:
िनवाªिसत आिण आ®य शोधणार्यां¸या ह³कांचे समथªक यां¸याĬारे Óयापक वाचनास पाý
आहे. िनदōष तािकªक युिĉवाद आिण ÿशंसनीय राजकìय ÿेरणां¸या गुणव°ेवर ते
उचलÁयास ÿवृ° नसलेले शै±िणक, सावªजिनक िहता¸या तातडी¸या Óयावहाåरक
समÖयेवर ÖपĶपणे, संि±Įपणे, मन वळवून आिण धैयाªने कसे िलहावे याबĥल ÿेरणा
घेÁयाचा िवचार कł शकतात.
४.४ एडवडª सईदचा ÿा¸यवाद ४.४.१ ÿा¸यवाद (Orientalism):
ÿा¸यवाद (Oriantlism) हा पिIJम िवचारवंतांचा पूवªकडील लोकांकडे बघÁयाचा ŀिĶकोन
आहे. हा शÊद Orient या लॅिटन शÊदापासून बनला असुन Âयाचा अथª पूव¥किडल राÕůे
असा होतो. Orient मÅये आिशया, उ°र आिĀका, भारत या देशांचा समावेश होतो. या
भूभागाितल लोकांची भाषा, इितहास, सािहÂय, िवचारधारा, सामािजक जीवन यांचा
अËयास करणाöया पािIJमा Â य िवचारवंतांना Orientalis t असे. Ìहणतात. अशा ÿकारे
Orientalism समजून घेत असतांना Orient ,Orientalist आािण Orientalism या
सकÐपणा मािहत असणे गरजेचे आहे.
कधी-कधी असा गैरसमज होतो कì Orient मÅये राहणारे ते Orientalist. पण तसे नसून
पिIJमेत वाÖतÓय असूनही जे पूव¥चा अËयास करतात अशांना orientalist असे Ìहणतात.
पािIJमेत राहणाöयांना Occident असे Ìहणतात. Occident हा Orient ¸या िवŁĦअथê
शÊद आहे.
वसाहतवादा¸या सुłवाती¸या काळात जेÓहा संयुĉ राºय अमेåरकेचे (USA) जगात
कोठेही राºय नÓहते. िāिटश आिण ĀाÆस¸या वसाहती Âयावेळेसे आिशयामÅये होÂया.
Âयांनी साăाºयवादी धोरण अवलंबले होते. ĀाÆस¸या तुलनेत िāिटशां¸या जाÖत वसाहती
होÂया. असं महटÐया जाते कì, हे लोक वसाहतé¸या कुठÐयाही ²ानािशवाय ितथे आले
होते, परंतु Âयांनी असा िवचार केला होता कì आÌही िजथेही जाऊ ितथÐया मुळ भाषेितल munotes.in
Page 55
िविवधतेतील सौहादªता
55 पुÖतकांचा अËयास कŁन Âयांचे सािहÂय, इितहास, तßव²ान भाषा आिण िवषयां¸या
अËयास कŁन ितथले ²ान िमळवू वसाहत-वाīांनी पोवाªÂयांचे सािहÂय अËयासले व ते
अËयासÐयानंतर Âयां¸या ल±ात आले कì, आपण यां¸यापे±ा सवªच बाबतीत ®ेķ आहोत,
आपला इितहास ®ेķ आहे. या िवचारवंतानी Ìहणजेच Orientalidt नी मग आपÐया
पĦतीने पोवाªÂ यांचे वणªन केले. यांमÅये ÿामु´याने Öवत:¸या इितहासाला ®ेķ, िवकिसत,
सËय असे िचतारले. पिहÐया महायुĦा¸या समाÈ तीनंतर माý Orientilism चा अËयास
युरोपकडून USA कडे आला बöयाच समाजशाľां¸या िवभागात Âयाचे अÅ ययन झाले.
संयुĉ राºय अमेåरकेने भाग Orient चे वाÖतवदशªन घडवÁयाचा ÿयÂन केला. िāिटश व
ĀाÆस¸या िवचारवंतां¸ या ŀिĶकोनाची िचिकÂसा होऊ लागली .
४.४.२ एडवडª सईद:
एडवडª सईद या िख Ô चन िवĬानाने Orientalism ची िचिकÂसक मांडणी केली. १९३५
मÅये जÆमलेÐया सईदचे बालपणीचे िश±ण इिजĮमÅये झाले. पूढे USA मÅयेच ते
Pectures झाले. नंतर ते कोलंिबया िवīापीठात ÿोफेसर झाले. Âयांनी पूवª आिण
पिIJमे¸ या सािहÂय, संÖकृती व समाजजीवनाचा अËयास केला. सईद हे अितशय अËयासू
ÓयिĉमÂव होते. १९७८ मÅये Âयांनी Orientalism ची केलेली Âयांची मांडणी वेगळी होती.
तो Ìहणतो Orientalism ही पािIJमाच िवचारवंतांची रचना आहे. Ìहणजे पािIJमाÂ य
िवचारवंतांनी जे Orientalis t ÌहणवÐया जातात , Âयांनी जाणीवपूवªक आपÐया पĦतीने
पूव¥चा इितहास, संÖकृती, सािहÂय, लोकजीवन इÂयांदीचे वणªन केले आहे. Âयात ÿामु´याने
Âयांनी पौवाªÂ यांना अिशि±त, असËय, अिवकसीत लेखले आहे व Âयां¸ या तुलनेत Öवत:स
माý सुिशि±त िवकसीत व सËय असे मानले आहे. Öवत:चे ®ेķÂ व िसĦ करणे व इतरांना
तु¸ छ लेखणे या Âयां¸या मनोवृ°ीचे दशªन Âयातून होते. आता अशीही मांडणी होते कì जो
वाचेल तो िवचार तर माडणारच ना ! परंतू सईद¸या मते पािIJमाÂयांनी पुव¥चे अÅ ययन केले,
हे खरे असले तरी Âयांनी पुव¥बĥल मांडलेला िवचार हे कुठÐया िनिIJत सैĦांितक आधारावर
िनमाªण झालेला नाही. हे िवचार अÆयायकारक व मनमजêनुसार बनवलेले आहेत. पूव¥किडल
लोक अिशि±त, असËय आहेत, असा पूवªúह ठेवूनच िलखाण झालेले आहे.
सईद¸या मते Orientalis t नी १८ Óया शतकामÅये पूव¥कडील कलेची नकला करÁयास
सुŁतात केली. किवता, िचý, संगीत, कथा आिदं¸या माÅयमातून Âयांनी लोकां¸या मनात
पूव¥बĥलचे िचý उभे केले. Âयांनी जसे वाचले तशी ÿितमा उभी केली. पण सईद¸या मते
वाचनातून पूणª सÂय कळत नाही. अधªवट ²ानावर Âयांनी पूव¥बĥल ÿितमा उभी केली कì हे
लोक असेच असतात. १९ Óया शतकात Âयांनी जी पूÖतके वाचली Âयाÿमाणे Âयांनी Âया
पुÖतकांचे जगासाठी इंúजीत भाषंतर केले. जसे Âयांना अधªवट ²ान होते तसाच Âयांचा
हेतूही शुĦ नÓहता. पूव¥किडल लोकांना कमी दाखवून Âयांनी Öवत: जणु असË य, अिशि±त,
अिवकिसत लोकाना सËय , िवकिसत करायला येथे आलो आहोत, असे दाखवले.
Âयापाठीमागे Âयां¸यावर Öवत:कडून होणारे अÂयाचार, अÆयाय Âयांना झाकायचा होता.
Âयाचबरोबर Âयांना पूव¥वर अिधपÂय गाजवायचे होते.
पूव¥चे या लोकांनी अवाÖतव िचýण करत आस तांना हे लोकं नµन राहतात, नागाचे,
माकडाचे खेळ करतात, येथील िľया बेली डाÆस करतात, मÅय आिशयाचे वणªन करतांना munotes.in
Page 56
सामािजक तßव²ान
56 तेथील मुसलमान हे कसे अितरेकì आहेत, मिहलांवर अÂयाचार करणारे आहेत, अनेक
मिहलांना रखेल Ìहणून ठेवणारे आहेत असे वणªन ते करतात.
सईद माý यास आÓहान देतात व Ìहणतात हे Orient alist चे षडयंý आहे. ते Öवता:स ®ेķ
िसĦ कŁन Öवत :¸या वसाहतवादी धोरणाचे समथªन कŁ इि¸छतात. एकदा हे िसĦ झाले
कì हे पािIJमाÆय ®ेķ आहेत, मग ते अिधपÂय गाजवÁयास योµय आहेत हे आपसूकच िसĦ
होते. १९ Óया शतकापासून ĀाÆस व िā टन¸या वसाहतवा īांनी पूव¥वर आपले वचªÖव
गाजवले. २ या महायुĦानंतर माý अमेåरकेने Âयांची जागा घेतली.
१९७८ मÅये एडवडª सईद यांचे Orientalism हे पुÖतक ÿिसĦ झाले. या पुÖतकामÅयेच
एडवडª सईदने Orientalism वर आपली वåरल मते मांडली आहेत. यामÅये ते असे
Ìहणतात कì वसाह तवाद ही फĉ राºय करणे नÓहते. तर यामÅये पिIJमी राÕůे ही कशी
पूव¥पे±ा ®ेķ आहेत हे ठसवÁयाचा ÿयÂन होता.
हे पुÖतक ितन भागात िवभागलेले आहे:
१. Scope of Orientalism
२. Orientalistic Structure and restructure
३. Orientalism now
सईद¸या मते हे पुÖतक वाÖतवदशªक राजकìय ŀिĶकोन आहे. पिहÐया भागात
पािIJमाÂयांनी पूव¥किडल राÕůांवर कशा पद्Åतीने राºय केले व Âयावेळेस पूव¥ची िÖथती
कशी होती याचे वणªन आहे.
दुसöया भागात पािIJमाÂयांनी कशापĦतीने आपले िवचार पुव¥किडल लोकांवर थोपवले.
सुधारणे¸या नावाखाली, Óयापाराचे कारण दाखवून कशा वसाहती केÐ या, Orientalist चे
पूव¥बĥलेचे िलखाण या गोĶीचा समावेश आहे.
ितसöया भागात आधुिनक Orientallism चे िवĴेषण केले आहे. Âयाचबरोबर िāिटश आिण
Ā¤च Orientalism ची चचाª केली आहे.
या पुÖतकात सईद Orientalism बरोबरच वंशवादासंदभाªत चचाª करतात. पािIJमाÂय लोक
हे पौवाªÂयांबरोबर वणªभेद (काळा-गोरा) करत असत. Öवत:ला नेहमी उदारवादी दाखवत व
याचा आसरा घेऊन िहंसेचे समथªन करत. सईद Ìहणतात वसाहतé चा अंत झाला. माý
वसाहतवादी िवचार मागे तसेच रािहले. जेÓहा संयूĉ राÕůे वैिĵ क स°ेत िमळाली, तेÓहाही हे
संपले नाही. वसाहतवादी गेले माý लोकां¸या डो³यात आपला िवचार सोडून गेले.
Orientalist लेखंकांनी पूव¥चे वाÖतव दशªन घडवले नाही. ºया राÕůावर पिIJमेचे राºय
होते, Âया राÕůा¸या चांगÐया गोĶी जाणीवपूवªक दशªवÐया नाहीत. फĉ आÌही राºय केले व
या लोकांना उÆनत करÁयाचा ÿयÂन केला, हेच दाखिवले. या पुÖतकात सईदने Âयांना
उघडे पाडले आहे. शेवटी सईद Ìहणतो, आपÐया इितहासाची , संÖकृतीची मांडणी आपणच
चांगÐया ÿकारे कŁ शकतो. आपÐयापे±ा दुसरे कोणीही आपणास चांगÐयाÿकारे जाणू munotes.in
Page 57
िविवधतेतील सौहादªता
57 शकत नाही. Ìहणून पूव¥कडील लोकांनी Öवत:च Öवत:वर िलखाण करायला हवे. सईद¸या
मते पूव¥कडे Öवत:चे असे सŏदयª आहे.
४.५ सारांश बहòसांÖकृितिकतेचा िसĦांत कोणÂयाही समुदायात बहòसांÖकृितकतेला ÿेरणा देतो आिण
परÖपर आदराची भावना िवकिसत करतो. बहòसांÖकृितिकतेमÅये सिहÕ णूता आिण समान
नागरी माÆ यता आवÔयक आहे. जर एखाīा देशात बहòसांÖकृितक समुदाय एकý राहत
असतील, परंतु बहòसांÖकृितकतेची भावना िवकिसत होत नसेल, तर तो देश िवÖकळीत
होईल. िभ कू पारीख यां¸या मते, कोणतीही सांÖकृती िटकून राहÁयासाठी ती सवªसमावेशक,
लोकशाही आिण सुधारणावादी असणे आवÔयक आहे. शभकू पारीख या¸या मते,
बहòसांÖकृितकतेसाठी समाजाने ÿÂयेक सांÖकृतीचा िÖ व कार करणे, ÿÂयेक सांÖकृतीचा
आदर आिण सÆमान करणे आवÔयक आहे. कोणतीही सांÖकृती पåरपूणª नसते हे माÆय केले
पािहजे. इतरां¸या सांÖकृतीतून आपण काही िश कू शकतो. सांÖकृती हेही िश कÁयाचे
माÅयम आहे. बहòसांÖकृितकवर टीका करताना, āायन बॅरी Ì हणतात, सांÖकृतéमधील
संवाद जरी िवधायक असला तरी कधीही मतभेद सोडवू शकत नाही. अशी परांपरा असणार
आहे जी दुसöया¸या अगदी िवŁĦ असेल. एकसमान ÆयायÓयवÖथा असणे आिण सांÖकृती
गौण बनवने, हा उपाय आहे. राºयातील सवª नागåरकांची एकच राÕůीय ओळख असायला
हवी आिण सांÖकृितक िविविधता नसायला पािहजे. ÿो. एम. डÌमेट ÿवेशा¸या
Ö वातंÞया¸या बाजूने असलेÐया गृिहतकाचे समथªन करतात कì ÿÂयेक राºयाने
िनवाªिसतांना ÿवेश िदला पािहजे जोपय«त ते नकाराची वैध कारणे देऊ शकत नाहीत.
नकाराची फार कमी कार णे वैध आहेत. ÿोफेसर डमेट¸या युि³ त वादांमुळे छळापासून पळून
जाणाöया लोकां¸या हालचालéवर िनयंýण ठेवणाöया संÖ थांमÅये आमूलाú बदल करÁयाची
मागणी करÁयाचा मागª मोकळा होतो. ÿा¸यिवīा हा पाIJाÂय िवचा रवंतांचा पूव¥कडील
लोकांकडे पाहÁयाचा ŀिÕ ट कोन आहे. पिÔ चमेत राहóनही पूव¥चा अËयास क रणा-यांना
ÿा¸यिवīावादी Ì हणतात. ÿा¸यिवīावाīांनी नंतर Â यांचे Â यां¸या पĦतीने वणªन केले.
यामÅये Â यांनी ÿामु´याने Ö वत:चा इितहास ®ेÕ ठ आिण पूव¥कडील लोकांना किनÕ ठ मानले.
एडवडª सैद¸या मते, पाIJाÂय लोकांनी पूव¥चा अËयास केला हे खरे आहे, परंतु पूव¥बĥलचे
 यांचे िवचार कोणÂयाही िनिIJ त सैĤांितक आधारावर आधाåरत नÓहते. हे िवचार
अÆयायकारक आिण मनमानी आहेत. पूव¥कडील लोक अ िश ि±त आिण उĦट आहेत असे
पूवªúह ठेवून िलिहले आहे. हे पािÔ च माÂय लोक ®ेÕ ठ आहेत हे एकदा िसĦ झाले कì ते
वचªÖ वाला पाý आहेत हे Ö वयंÖपĶ होते. ÿा¸यिवīावादी लेखकांनी पूव¥चे ÿÂय± दशªन
घडवले नाही. ºया राÕ टांवर पािÔ च माÂय राºय हो ते Â यां¸या चांगÐया गोÕ टी जाणीवपूवªक
दाखवÐया जात नाहीत. आपण राºय केले आिण या लोकांचे उÂथान करÁयाचा ÿयÂन
केला हेच दाखवून िदले. तर सैद सुचवतो, पूव¥कडील लोकांनी Ö वत:हóन आपÐयाबĥल
िलहावे.
munotes.in
Page 58
सामािजक तßव²ान
58 ४.६ िवīापीठीय ÿij १. बहòसांÖकृितकतेबĥल िभ ³खू पारेख यांचे मत ÖपĶ करा.
२. āायन बॅरी बहòसांÖकृितकतेवर टीका कशी क रतात?
३. ÿा¸यिवīािवषयी ए डवडª सैडचे िवचार थोड³यात ÖपĶ करा.
४. िनवाªिसतांचे ह³क आिण Öथलांतåरतांचे ह³क याबĥल मायकेल डमेटचे िवचार
थोड³यात ÖपĶ करा.
५. टीपा िलहा.
बहòसांÖकृितकता
ÿा¸यिवīा
Öथलांतåरतांचे ह³क
४.७ संदभª 1. Charles Taylor “The Politics of Recognition” in Colin Farrelly (ed)
Contemporary Political Theory: A Reader (Sage Publishers, 2004)
2. Bhiku Parekh. “Equality of Difference” in Colin Farrelly (ed)
Contemporary Political Theory: A Reader (Sage Publishers, 2004)
3. Brian Barry, “Liberalism and Multiculturalism” in Ethics
4. George Crowder, Theories of Multiculturalism: An Introduction,
chapter3
5. Bill Ashcroft and Pal Ahluwalia, Edward said (Ro utledge Critical
Thinkers Series) chapter 3.
6. Moustafa Bayoumi and Andrew Rubin (ed.) The Edward Said
Reader chapter 4.
7. Michael Dummett Immigration and Refugees Routledge London and
New York, 2001 (chapters 1 -5)
*****
munotes.in